Қыркүйек айының басында мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына кезекті жолдауын жариялайды. Жасыратыны жоқ, елдің саясатындағы, экономикасындағы және қоғамдық өміріндегі жиі өзгерістер мен инновациялар жолдауда жүктелген міндеттемелерге негізделеді, деп хабарлайды kaskelen.kz тілшісі.
Хабарламадан бір рет түрту
Әрине, жыл сайынғы жолдау тек бір тақырыппен шектелмейді, оның ауқымы кең. Сондықтан біз негізгі бағыттарға тоқталамыз. Былтырғы жолдау негізінен экономикалық дамуға бағытталғанын білеміз. Олардың ішіндегі ең маңыздысы – жалпы ішкі өнім. Ең алдымен, Қазақстан президентінің осыған баса назар аударғаны есімізде.
– 2022 жылы Қазақстанның ішкі жалпы өнімі 104 триллион теңге болды. Елімізге 28 миллиард доллар тікелей шетел инвестициясы тартылды. Бұл – рекордтық көрсеткіш. Сыртқы сауда-саттық бұрын болмаған деңгейге, яғни, 136 миллиард долларға жетті. Оның 84 миллиарды – экспорт. Сыртқы қорымыз 100 миллиард долларға жуықтады.
Осындай аса маңызды шақта зор экономикалық серпіліс жасауға еліміздің толық мүмкіндігі бар. Ол үшін біз біртіндеп жаңа экономикалық үлгіге өтуіміз керек. Басты мақсат – қағаз жүзіндегі биік жетістіктерге қол жеткізу емес, шын мәнінде халықтың тұрмыс сапасын жақсарту болуға тиіс, – деген Мемлекет басшысы.
Әлемде жалпы ішкі өнім арқылы халықтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын бағалау тәжірибесі бар. Ал бізде қандай жағдай бар екенін білу үшін тақырыпты талдауға көшейік.
Үкімет Ұлттық Отандық Өнімге инвестиция салды ма?
Қазақстан республикасының ұлттық статистика Бюросының деректеріне қарасақ, алдағы 3 жылда елдің ЖІӨ тұрақты түрде жақсы өскенін байқаймыз. Осылайша, 2021 жылы – 83,9 трлн теңге, 2022 – 103, 7 трлн теңге, 2023 – 120, 5 трлн теңге.
Экономикалық саясат Институтының директоры Қайырбек Арыстанбековтың айтуынша, жалпы ішкі өнімнің айтарлықтай өсуі байқалады, бірақ біз келесі көрсеткіштерді ұмытпауымыз керек.
– Жалпы ішкі өнім кез келген елдің экономикалық әл-ауқатын көрсететін индикатор саналады. Алайда бұған қосылатын тағы бір көрсеткіш бар, ол – ұлттық ішкі өнім немесе жалпы ұлттық өнім. Мысалы, біздің бағалауымызша, жалпы ішкі өнім 100 пайыз болса, соның ішінде ұлттық ішкі өнім 50-60 пайыз шегінде. Айырмашылығы неде десеңіз, жалпы ішкі өнімде еліміздегі барлық компаниялар, шетелдіктердің де қатысуымен болған өнімді айтады. Ал ұлттық ішкі өнімде тек ұлттық компаниялар өндіретін көлем белгіленеді. Халықтың әл-ауқатына тікелей осы ұлттық ішкі өнім әсер етеді. Сондықтан Үкіметке жалпы ішкі өніммен шектеліп қалмай, ұлттық ішкі өнімді де ұлғайтатын стратегия керек секілді, – дейді экономист.
Сарапшының пікірінше, жалпы ішкі өнімді есептеудің көптеген түрлері бар: тұтыну, өндірістік және қаржылық операциялар бойынша. Қазір дәстүрлі тәсіл ретінде өндіріске есептеледі. Сонымен бірге, біз елдің ЖІӨ құрылымына назар аудара аламыз. Егер біз бәрін 100% деп есептесек, онда үлес бойынша қызметтер өндірісі бірінші орында – 56,4%. Одан кейін өнеркәсіп (26,5%), таза салықтар (7,3%), құрылыс (5,5%) және ауыл шаруашылығы, орман және балық шаруашылығы (4,3%) келеді. Салалар бойынша қарастырылатын нәрселер бар Қайырбек Арыстанбековтың пікірінше, жалпы ішкі өнімді есептеудегі ең маңызды көрсеткіш сыртқы сауда балансы болып табылады. Мұнда тапшылық болмай, керісінше профицит болса, ол жалпы ішкі өнімге есептеледі. Егер тапшылық байқалса, ол алынып тасталады. Яғни, экономиканың негізгі мақсаты – сыртқы саудадағы профицитті сақтау.
– Қазақстан сыртқы саудада мұнай және газ саласы бойынша профицит қалыптастыра алды. Дегенмен қызмет көрсету саласында дефицит бар, шамамен жыл сайын 3-5 млрд доллар ұтылып келдік. Бұл сома жалпы ішкі өнімнен шегеріледі. Тағы бір бағыт – кірістер балансы. Бұл тұста да ұтылған жағдайлар бар, кейінгі уақыттарда жыл сайын 24-25 млрд доллар табыс шет елдерге кетіп жатыр, – дейді сарапшы.
Өткен жылы елдің сыртқы саудасы 139,8 миллиард долларға жетіп, 2022 жылғы рекордтан (136 миллиард доллар) асып түсті. Экспорт 7 78,6 миллиардты құрады (2022 жылы – 84 миллиард доллар). Яғни, бұл екі жыл қатарынан бірдей тепе-теңдікті сақтай алғанын көрсетеді. Жалпы, жан басына шаққандағы есеп бойынша жалпы ішкі өнімнің көлемімен көпшілік таныс. Ұлттық Статистика Бюросының мәліметі бойынша, 2023 жылы бұл көрсеткіш 13,2 мың долларды құраған. Экономикалық саясат Институты директорының айтуынша, жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнімнің шағуының әртүрлі жағдайларын анықтайтын бір емес, екі көрсеткіш бар.
– Негізі жалпы ішкі өнімнің жан басына шаққандағы көрсеткіші тым маңызды болып саналады. Оның өзі екі түрге бөлінеді. Біріншісі, валюталық бағам бойынша. Екіншісі, ұлттық валютаның сатып алу қабілеті бойынша есептеу. Мысалы, ең қажетті саналатын нан, сүт пен тұздың бағасы АҚШ-та, Өзбекстанда және Қазақстанда басқаша болады. Ұқсас тауарлардың әр елдегі бағасына сай ұлттық валютаның сатып алу қабілеті ескеріледі. Кейінгі деректерде Қазақстанның жалпы ішкі өнімі жан басына шаққанда валюталық бағам бойынша 12-13 мың доллардан келеді. Ал ұлттық валютаның сатып алу қабілеті бойынша 28-29 мың доллар болады, – деді Қайырбек Арыстанбеков.
Айтпақшы, елдің әрбір азаматының қаржылық жағдайы халықтың әл-ауқатын өзінше анықтауда маңызды рөл атқарады. Ең бастысы, экономиканы басқаратын ведомстволардың саясаты оңтайлы болуы керек.
– Жалпы ішкі өнімді жан басына шаққанда Орталық Азия елдерінің арасында алда екеніміз рас. Алайда «халықтың әл-ауқаты осы көрсеткішке лайық па?» деген сауал бар. Себебі елдің көпшілігінде несие мен қарыздар жетерлік. Сондықтан мәселе Үкімет пен Ұлттық банктің жүргізетін экономикалық саясатына тікелей байланысты. Мәселен, инфляцияны ауыздықтау бойынша бізде көптеген кемшілік пен сүріну болды. Баға көтерілген сайын халықтың тұрмыс деңгейі соған сай әлсіреп отыратынын Үкімет алдағы уақытта ескеріп, жоспар құра әрекет еткені жөн, – деп түйіндеді сарапшы.
Жалпы, Президенттің жалпы ішкі өнімді екі есеге арттыруға бағытталған міндеті жақсы іске асырылуда. Алдағы хабарламада бұл тақырып тағы да айтылуы мүмкін. Тек үкімет өз жұмысын экономикалық климатқа қолайлы етіп жасай алса жеткілікті.
