Ресми деректердің маңызды бөлігі ол – статистика. Статистика ауқымды зерттеулердің негізгі көзі ретінде пайдаланылады. Алайда, халық арасында бұл дереккөзге деген сенім әр түрлі. Көбісі мұндағы сандардың нақты жағдайдан алыс екенін сынайды. Сонымен, бұл деректер қайдан және қалай алынатынын анықтап көрейік.
Алдымен статистикалық мәліметтерді қалыптастыру алгоритміне назар аударайық. Қазақстанда бұл міндет Ұлттық статистика бюросына жүктелген. Онда деректерді жинау жиілігі, тексерудің бағыты, ақпарат көзіне айна қатесіз көрсетіледі. Сондай–ақ арнайы құқықтық құжат – “мемлекеттік статистика туралы” заң бар. Бюро мамандары оның халықаралық стандарттан ауытқымайтынын, тіпті Еуропалық статистика тәжірибесінің кодексі де ескерілетінін атап өтеді. Сонымен, қате қайдан пайда болады?
Ресми статистикадағы қате түсінік бюроның өзіне емес, деректерді ұсынатын мекемеге байланысты екенін атап өтеміз. Әлеуметтанушы Айсұлу Молдабекованың айтуынша, министрліктер мен әкімдіктер Ұлттық статистика бюросына жіберетін көрсеткішті “көтеруге” мүдделі. Нәтижесінде жауапты органдардан алынған ақпарат нақты жағдайдан алыс. Маман елдің статистикаға деген сенімінің төмендеуінің бір себебін келтіреді.
– Статистикадағы олқылық өңірлердегі деректерге байланысты. Неліктен екені белгісіз, бізде облыс пен ауыл-аймақта статистиканы жақсартып көрсетуге талпынады. Кәсіпкерлік деңгейі, жұмыспен қамтылғандар саны, азық-түлік бағасы, тұрғындардың әлеуметтік жағдайы асыра айтылған. Нақты мәлімет мүлде бөлек. Сондықтан статистиканы дәлдікке негіздегіміз келсе, алғашқы дереккөзді қадағалау шарт. Әйтпесе, олқылық жалғаса бермек, – деді Айсұлу Молдабекова.
Бюро бұл мәселені де біледі. Әкімшілік деректерді бағалау бойынша тұрақты жұмыс жүргізеді. Мәселен, жыл басынан бері министрлік пен әкімдік мәліметтер базасының сапасын бақылау туралы 49 ереже шығарды. Бағалау процесінде анықталған негізгі проблемалар: Ұлттық анықтамалық ақпарат элементін пайдаланбау, мәндерді енгізуді бақылаудың болмауы, тарихи деректердің дұрыс көшірілмеуі, деректерді қолмен енгізудің кемшілігі. Кейбір мекемелерде әкімшілік деректердің сапасын қамтамасыз ету бойынша іс-шаралар жоспары жоқ.
Осыған байланысты біз Ұлттық статистика бюросынан жалған ақпарат беретін мекемелер үшін қандай жауапкершілік жүктелетінін сұрадық. Бюро өкілдері ұйымдардың аудиті жалғасатынын, егер ақау қайталанса, әкімшілік шаралар қолданылатынын атап өтті.
– Тексеру барысында негізгі дерекқорлармен сәйкестендіруге немесе салыстыруға келмейтін ЖСН/БСН анықталды. Халықтың жас құрамына тән емес қалыптан тыс мәндер тіркелген. Таратылған кәсіпорындар, қайтыс болған адамдар, ескірген мекенжайлар бойынша деректер жаңартылмаған. 2025 жылы қатеге жол берген, оларды белгіленген мерзім ішінде түзетпеген мемлекеттік органдарға тексеру жүргізіледі. Қате қайталанған жағдайда әкімшілік жауапкершілікке тарту мәселесі қаралады, – делінген Ұлттық статистика бюросының ресми жауабында.
Интернет сауалнамаға сенім жоқ
Жалпы статистика жүйесі әлеуметтік жағдайды анықтау үшін жиі сауалнамаларға жүгінеді. Бұл мемлекеттік мекемелер ұсынатын ақпараттың түпнұсқалығын тексерудің бір әдісі. Біз Ұлттық статистика бюросы арнайы стандартталған нысандарды әзірлейтінін және тоқсан сайын және жылына бір сауалнама алатынын білеміз. Респонденттерге сол сұрақтарды дайындайды, халықтың өмір сүру жағдайлары, шығындар көлемі, жұмыспен қамтылуы туралы нақты мәліметтерді жинақтайды.
Бюро ұсынған мәліметтерге сәйкес, өткен жылы еңбек нарығының шынайы көрсеткіштерін анықтау үшін 228 мыңға жуық азаматқа сауалнама жүргізілген. Облыстық деңгейде – тоқсан сайын, аудандық деңгейде-жыл сайын. Жүйе де қарапайым, сұхбаттар арнайы дайындалған интервьюерлермен жүргізіледі. Мамандар үйден үйге барып, сауалнамаға өз еркімен қатысатын азаматтарды іздейді.
Жасыратыны жоқ, “сауалнама нәтижелерін азаматтардың ортақ пікірі деп санауға бола ма?” Бұл сұрақ әлеуметтік желілерде жиі көтеріледі. Жауабы әр түрлі. Дегенмен, сарапшылар бұл әдісті жалпы пікірге жақын деп санайды. Әлеуметтанушы Жанар Нақыпбаеваның айтуынша, басты мәселе сауалнама алу процесін бақылауда.
– Әлеуметтік ахуалды анықтау мақсатында бірнеше әдіске сүйенуге болады: қоғамның көңіл күйін анықтау үшін – субъективті критерий, ал экономикалық көрсеткіш секілді мәліметтерді білуге – объективті критерий қолданылады. Алғашқы әдіс арқылы азаматтардың неге көңілі толмайды және қандай өзгерісті қалайтыны айқындалады, кейінгісінде жалпылама деңгейді экономикалық аспектіні шамалауға қол жетеді. Дегенмен зерттеудің әдістемесі дұрыс болмаса, онда мәліметтер халықтың шынайы пікірін білдіреді деген бос сөз. Сондықтан салаға білікті әлеуметтанушылар атсалысуы керек, – деді ол.
Айсұлу Молдабекова да әріптесімен келіседі. Сонымен қатар, сауалнама халықтың пікірін білу үшін республикалық деңгейде ұйымдастырылуы керек деп есептеледі. Яғни, сауалнама бүкіл аймақты қамтып, жасына және жынысына, ұлтына және тұрғылықты жеріне қатысты пропорцияға ие болуы маңызды. Мысалы, Алматы, Астана және Түркістан қалаларының халқы көп, сондықтан сауалнамаға қатысушыларды анықтау қажет.
Соңғы кездері бұл мәселе бойынша тәуелсіз сауалнамалардың көбеюі байқалды, бұл қоғамда қызу пікірталас тудырды. Бір қызығы, сарапшылар интернет-сауалнаманың тиімділігіне күмәнмен қарайды. Оның айтуынша, бақылаусыз зерттеу сауалнама жүргізу ережелеріне қайшы келеді және халықты адастырады.
– Көптеген ұйым онлайн форматта зерттеу жүргізуге көшкен. Оған қоса әлеуметтанудан хабарсыз мамандар жекелеген Google-форма арқылы сауалнама жасап, соны халықтың ортақ пікірі ретінде көрсетуде. Бұл – қате үрдіс. Онлайн зерттеу жүргізудің талабы бар. Іріктеме дұрыс жасалып, бақылау болуы шарт. Олай болмаса, онлайн сауалнама мен зерттеу нәтижесі халықтық пікірге жатпайды, – деді Жанар Накипбаева.
Big Data: тапшы маман, маңызды машық
Бүгінгі таңда Big Data, яғни ауқымды мәліметтер базасы жаңа емес. Әрбір іргелі ұйым мәліметтер базасын құруға көшті. Оның оңды-солды қадағалап, болашаққа жоспар құруға көп көмегі бар. Ұлттық cтатистика бюросында да ұзақ уақыт бойы Big Data бар. Ол үнемі бар ақпаратты қосып, мәліметтер базасын кеңейтіп отырады.
Айта кету керек, кейде Бюроның және жекелеген мемлекеттік органдардың ауқымды мәліметтер базасындағы мәліметтер сәйкес келмейді. Әлеуметтанушы Айсұлу Молдабекова мұның себебін басқа мекемелерде Big Data бұғатталуымен түсіндірді. Үкіметке тәуелсіз институттардың кең дерекқорын құруға мүмкіндік беретін кез келген нәрсе. Бұл қадам нақты деректер мен ашықтыққа әкеледі.
– Big Data қалыптастыру үшін оған енгізілетін мәліметтерді барынша екшеу қажет. Ауқымды деректер базасының көп болғаны дұрыс. Оған қоса тәуелсіз ауқымды деректер қорын құруға бет алатын уақыт жетті. Ол үшін ғылыми институттардың зерттеу нәтижелерінен Big Data қалыптастыру жеткілікті. Дереккөз көбейген шақта ақпаратты салыстыруға жол ашылады, – деп түйіндеді әлеуметтанушы.
Естеріңізде болса, сенат спикері Мәулен Әшімбаев бұл ойды қайталап айтқан болатын. Ол үлкен мәліметтер базасымен жұмыс істей алатын мамандардың жетіспейтіндігін және білікті кадрларды даярлау қажет екенін атап өтті. Оның айтуынша, Big Data-ны қалыптастырудың инновациялық тәсілін табу және арнайы зерттеулерді дамыту жоспарлануда.
IT сарапшысы Сергей Ахметовтың айтуынша, Big Data-ны дамыған елдер үнемі пайдаланады. Ол пайданы да, пайданы да көреді. Сарапшы мысал ретінде АҚШ-тың тәжірибесін келтірді.
– Үлкен деректермен жұмыс істеп, мол табысқа кенеліп жатқан ел ретінде АҚШ-ты айтуға негіз бар. Олар сан түрлі салада деректер базасын өңдеуде шебер. Мәселен, бәрімізге белгілі Google іздеу жүйесін алайық. Оны қолданбайтын ел жоқтың қасы. Кез келген жағдайда адамдар қандай да бір сұрақтың жауабын немесе іздеген мәліметін осы жерден табады. Google – үлкен деректер базасы. АҚШ бұл іздеу жүйесі арқылы көптеген ел туралы мәлімет алып отыр. Барлық жағдайларды назарында ұстайды. Өзге елдер жайында мәлімет ала отырып, болашаққа бағдар жасай алады. Халықтардың тұрмыс-салтын, алаңдатар мәселесін, психологиясын, ойлау қабілетін оңай бақылауда, – деді ол.
Сарапшының пікірінше, Big Data – бұл IT саласындағы ең қиын, ең қымбат технология. Онымен жұмыс істейтін маман міндетті түрде ағылшын тілін жетік білуі керек. Сондай-ақ, жоғары математиканы білген жөн. Басқасын әртүрлі көздерден білуге болады. Ұлттық статистика бюросының қызметкерлері қазір бұл жүктемеге дайын сияқты. Бүгінде ол дағдыларды жүйелі түрде оқыту бойынша тілдік және кәсіби курстарға белсенді қатысады. МВА бағдарламасы бойынша 554 қызметкер біліктілігін арттырды.
– Деректермен жұмыс істеу бойынша Data Literacy бағдарламасы белсенді жүргізілуде. Осы ретте бағдарлама үшін Data Literacy Hub платформасы әзірленіп, іске қосылды. Мұнда Бюро қызметкерлерінің әрі халықаралық ұйымдардың курстары орналастырылады. Сондай-ақ платформада Орталық Азия елдерінің мемлекеттік қызметшілерін оқытуға арналған Дүниежүзілік банкпен бірлесіп әзірленген Модульдік курс орналастырылған. Курс 6 тілде (қазақ, орыс, ағылшын, тәжік, қырғыз, өзбек) жүзеге асырылды. Бүгінде Қазақстанның орталық мемлекеттік органдарының 30 қызметкері курсты сәтті аяқтады, – деді Бюро өкілдері.
Ұлттық статистика бюросының олқылығы да жоқ емес. Бастысы, тақырып аясы тар. Жанар Накипбаева жауапты мемлекеттік орган статистика жүргізілетін тақырып бағытын көбейту керек деп санайды.
– Статистика бюросында мәлімет саны көп. Алайда тереңдете талданған кей ақпаратты табу қиынға соғады. Мәселен, жуырда бюро сайтынан мигранттарға қатысты мәлімет іздедім. Онда сыртқы-ішкі көші-қон статистикасы болғанымен, азаматтардың көшу себебіне арналған статистика жоқ. Тағы бір мысал, жұмыс барысында шетелдік азаматтарға тұрмысқа шыққан қазақстандықтар туралы мәліметті бюро сайтынан табуға талпындым, бірақ нәтиже болмады. Өзге де салаларда осындай терең зерттеу кемшін. Бір қарағанда болмашы көрінгенімен, бұл тақырыптар – стратегиялық мәселе, – деді маман.