Қазақстандық көпір мәселесі анда-санда көтеріліп тұрады. Құрылыс сапасы нашар болғандықтан, бір жылдан аз уақыт ішінде ақау пайда болады. Оны қанша жөндеу керек. Су тасқыны кезінде өткелге айналуы тиіс көпірдің өзі жөнделіп жатқанын көрдік. Қазір біз бұл мәселенің мән-жайына үңілеміз.
Жарты ғасыр бұрын салынған
Қазіргі уақытта республикалық маңызы бар автомобиль жолдарында 1284 көпір орналасқан. Көлік министрлігі олардың 133-і жөндеуді қажет ететінін айтады. Аймақтық классификация бойынша Ақмола Облысында 26 көпір, Шығыс Қазақстан облысында 9, Солтүстік Қазақстан облысында 6, Алматы облысында 6, Ұлытау облысында 4 көпір апатты жағдайда тұр. Басқа аймақтарда бір-екі көпірдің құлау қаупі бар. Оң статистика тек Жамбыл, Түркістан және Қызылорда облыстарында тіркелді. Мұнда көпірлер “жақсы” немесе “қанағаттанарлық” деп белгіленді.
Алдымен көпірдің сапасының нашарлауына не себеп болғанын қарастырайық. Министрлік ұсынған ақпаратты зерделеу барысында төтенше жағдайлар объектілері үшін ортақ ерекшелік атап өтілді. Ол құрылыс жылы. Көпірдің көп бөлігі 1960-1980 жылдар аралығында пайдалануға берілген.патч жасырылғанымен, нәтиже көрінбейді. Мүмкін, содан кейін апаттық көпірлерді соңғы жөндеу жұмыстары туралы дәлелдер аз шығар.
Бұл алшақтық теміржолға да тән. “Қазақстан темір жолы” компаниясы шойын жолда 3600-ден астам көпірлер мен өткелдер бар екенін, олардың 6%-ы күрделі жөндеуді қажет ететінін хабарлады. Себебі де сол, кәрі. Ұлттық компания бұл мәселеге теміржол желілерін салу аясында назар аударатын болады. Алдағы жылдары “Достық-Мойынты”, “Дарбаза-Мақтаарал”, Алматы айналма темір жол желілерін құру кезінде 155-тен астам көпір салу жоспарлануда.
Қазақстандағы көпірлер тек уақытқа ғана емес, табиғи апаттарға да арналған сияқты. Көктемгі су тасқыны кезінде көпір Ақтөбе, Қарағанды және Түркістан облыстарында зақымданды. Атап айтқанда,” Қандағаш-Ембі-Шалқар-Ырғыз”, “Қарағанды-Аягөз-Бузаз”, “Самара-Шымкент” жолдарындағы көпірлер жарамсыз болды. Қазір орташа және күрделі жөндеу жұмыстары әлі де жалғасуда. Сондықтан ескі көпірді жаңасына ауыстыру туралы бастама елде басты орын алады. Онсыз апатты жағдай азаймайтыны анық.
Қадағалау үшін қаржы қажет
Қазақстанда көпірлердің сапасын бақылайтын екі мекеме бар: Қазақстан жол ғылыми-зерттеу институты және Жол активтерінің сапасы жөніндегі ұлттық орталық. Құзыретіне техникалық қадағалау қызметі де кіреді. Дәл осы денелер қай көпірді жөндеу керектігін анықтайды. Талапқа сәйкес, көпірлердің жағдайын анықтау үшін мониторинг үш-бес жыл сайын жүргізілуі керек. Қажет болса, қосымша тексеру жүргізуге міндетті. Әсіресе апат болған кезде бақылау жиілігі артады.
«Жыл сайын көпірлерді көктемгі (күзгі) комиссиялық тексеру жүргізіледі. Комиссия құрамына «ҚазАвтоЖол», Сапа орталығы, әкімдік, облыстық полиция басқармасының өкілдері кіреді. Тексеру қорытындысы бойынша анықталған ақаулар көрсетіліп, көпірлердің жай-күйі бойынша деректер толтырылады.
Пайдалануға жарайтын көпірлердің техникалық сипаты қауіпсіздік талаптарына сәйкес болуы тиіс. Жүк көтеру мүмкіндігі, құрылымның тұрақтылығы, су тасқыны мен жер сілкінісіне төзімділігі, жол белгілерінің дұрыс орналастырылуы және жол жабынының қауіпсіздігі назарға алынады», – деді Жол активтерінің ұлттық сапа орталығынан.
Алдағы 5 жылда 54 көпірге мониторинг жүргізілді. “ҚазжолҒЗИ” АҚ автомобиль жолдары және көпір құрылыстары бөлімінің бас маманы Қайсар Шалдардың айтуынша, бұл көрсеткіш тым төмен және тексерулердің жиілігі бақыланбайды. Сонымен қатар, әлемдік үрдістерге сәйкес инфрақұрылымды ұстауға арналған қаражатты ұлғайту қажет.
– Көпір құрылысы нормативті талапқа сай жүргізілгенімен, одан әрі пайдалану және техникалық қызмет көрсету басты мәселеге айналуда. Мысалы, ҚР ЕЖ 3.03–113–2014 стандартына сүйенсек, ұзындығы 100 метрден асатын бірегей және үлкен көпірлер әр 5 жыл сайын, орташа ұзындықтағы көпірлер, яғни 25-100 метр шамасындағы нысандар 7 жылда бір рет тексеріледі. Ал 25 метрге дейінгі кіші көпір 10 жылда бір рет зерттеледі. Тәжірибе көрсеткендей, талаптар жиі орындалмайды. Көп жағдайда көпір ахуалы нашарлап, сыни деңгейге жеткенде ғана назар аударылады. Ал мұндай қиын жағдайдағы нысанды жөндеу едәуір қиын, шығын ұлғаяды, – деді ол.
Маман дамыған елдердегі тәжірибені модельдеді. Оның айтуынша, автоматтандыру жүйелерін дамыту, қаржыландыру көзін ұлғайту мәселені шешудің төте жолы болып табылады.
– Еуропа, АҚШ, Қытай мемлекеттерінде көпірге деген көзқарас бөлек. Оларды тұрақты бақылауға, заманауи диагностикалық технологияларды қолдануға және уақытылы алдын алуға ерекше назар аударады. Мысалы, Еуропада автоматтандырылған құрылғы арқылы кернеулер, деформация, тіпті дірілді бақылап, көпір элементін нақты уақыт режимінде зерттеуге көшкен.
Сонымен қатар, озық тәжірибелердің жемісі қаржыландыруға тәуелді. Шетелде инфрақұрылымды күтіп ұстауға бөлінетін қаржы қомақты, сол арқылы ықтимал апатты азайтып отыр. Ұзақмерзімді жоспарлау, нормативті базаны жаңарту қағидатын дамытқан. Бізде де аталған қағидалар ескерілуі қажет, – деді Қайсар Шалқар.
Мердігердің кепілдігі – 5 жыл
Көпір құрылысына қатысты сындар бұқаралық ақпарат құралдарында жиі айтылады. Әсіресе, мердігерлердің жөндеу жұмыстарында дөрекілік байқайтындар көп. Бұл да орынды, өйткені көпірдің кейінгі тағдырына жауаптылардың бірі мердігер болып табылады. Дегенмен, дереккөз ұсынған ақпаратты ресми түрде тіркеу қиын сияқты. Өйткені, көпірдің құрылысын 5 жыл ішінде сапасыз жүргізген мердігерлер туралы ақпаратты іздеу жеткілікті. Көлік Министрлігі мен “ҚазАвтоЖол” мәліметтер базасында, тіпті ресми ақпаратта бірде-бір деректер жазылмаған. Сонда қираған көпір, оның үстіндегі шұңқырлы жол туралы сұрақты кім қоюы керек?
«Кейінгі 5 жылда көпір құрылысын жүргізген мердігерлер тарапынан, республикалық маңызы бар автомобиль жолдарын реконструкциялау және күрделі жөндеу учаскелерінде, жұмысты сапасыз жасау бойынша фактілер анықталмаған. Зертханалық қорытындыны «Жол активтері сапасының ұлттық орталығы» РМК жүргізеді», – деді министрліктегілер.
Осы кезде екі сұрақтың шеті шығады. Көпір құрылысының мердігері құрылыс материалдарын пайдалануға рұқсат ала ма? Мердігерлерге кепілдік мерзімі қанша жыл?
Бірінші сұраққа жауап бере отырып, жол активтерінің сапасы жөніндегі ұлттық орталық бақылауды техникалық қадағалау қызметі жүзеге асыратынын айтты. Сонымен қатар, ол зертханалық зерттеулер жүргізу үшін жол-құрылыс материалдарын қадағалап отырғанын айтты. Бірақ рұқсаттар мәселесіне нақты жауап болмағанын атап өткен жөн. Ал көлік министрлігінен білгеніміздей, көпір салған мердігердің кепілдік мерзімі 60 айды құрайды.
Көпір сұраныссыз салынады
Жалпы, келесі жылы көпір салу үрдісі басталды. Барлығы дерлік халықтың талаптары аясында жасалатыны анық. Қоғамдық кеңес пен әкімнің баяндамасында халық көтерген мәселелер министрліктің жобасына енгізілетін дәстүр бар. Бұл механизм сонымен қатар 10 жыл ішінде 464 көпір мен өткелдің пайда болуына себеп болды. Бұқтырма су қоймасы арқылы жаңадан ашылған көпір де еліміздің талабы бойынша жүзеге асырылғанын есте ұстаған жөн.
Мұны айтуға негіз бар. Жауапты министрлікке жолдаған ресми хатында ” тұрғындар қай аймақтарда көпір салуға талаптар мен тілектер қояды? Қазақстанда көпірлердің жетіспеушілігі бар ма?“біз бұл сұрақты қойдық. Біз жауап мәтінінде қызықты қайшылыққа тап болдық. Ведомствоның хабарлауынша, бірде-бір облыста тұрғындардан көпір салу туралы ұсыныстар түскен жоқ, бірақ алдағы жылы 100-ден астам көпір мен өткел салу жоспарлануда. “Білмеймін“, – деді ол.
«Қазіргі уақытта республикалық маңызы бар автомобиль жолдарында көпір салу бойынша тұрғындар тарапынан талап жоқ және көпір тапшылығы байқалмайды. (…) Алдағы жылдары республикалық маңызы бар автомобиль жолдарында 104 көпір мен өткел салу жоспарлануда», – делінген министрлік хатында.
Айта кетейік, алдағы жылдары Түркістан облысында 27, Ақтөбе облысында 11, Алматы облысында 9, Атырау және Батыс Қазақстан облыстарында 8 көпір салынады.
