Биыл автонесие алу оңайырақ болады. Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі қаулы қабылдады және автокредит беру туралы шартты жеңілдетті. Атап айтқанда, автокөлік сатып алғанда, бұрынғыдай, қарыз ауыртпалығы ескерілмейді. Демек, табысы төмен азаматтар да көлік жүргізе алады. Жаңалық нарыққа қалай әсер етеді? Отандық автокөліктерді сату мен өндіруде өзгеріс бола ма? Қазір бұл сұрақтарға жауап тауып көреміз.
Жеңілдік-жаңа көлікке
Қарармен қамтылған қарыз ауыртпалығынан бастайық. Бұрын қаржы ұйымдары алдында басқа қарызы бар отандастарымызға қарыз алу қиынға соғатын. Банктер несие тарихын мұқият тексеріп, електен өткізді. Несие бойынша ай сайынғы төлем сомасы кіріс сомасының жартысына жетсе, банк автонесие беруден бас тартатынын білеміз. Жаңа жарлыққа сәйкес бұл талапқа өзгерістер енгізілді. Енді, егер сіз жаңа көлік сатып алсаңыз, несиеңіздің қолжетімділігі ескерілмейді. Сондай-ақ, сіз бұл мүмкіндікті пайдаланылған автокөлік құнының 50 пайызын, ал пайдаланылған темір тұлпар құнының 30-50 пайызын бастапқы жарнаны үш жылға дейін төлеген жағдайда пайдалана аласыз. Жарлық тек 2027 жылға дейін жарамды екенін ескерсек, көлік нарығындағы сауда бірнеше жылдан кейін қыза түсетін сияқты.
Осыған байланысты банк секторы үшін қарыз ауыртпалығын елемеу қаншалықты тиімді болатыны белгісіз. Қаржыгер Андрей Чеботаревтің айтуынша, мемлекеттің несие нарығына араласуы сәтті нәтиже беретіні күмәнді. Тіпті дамыған елдерде де қарыз ауыртпалығының коэффициенті (ҚЖК) қолданылмайды, қарызды аудару немесе аудару банктің жеке позициясы аясында жүзеге асырылады.
– Дамыған елдерде реттеуші орган мен мемлекет тарапынан қарыз жүктемесіне қатысты саясат жүргізілмейді. Ерік банктің өзінде. Қаржы ұйымы несие беретін кезде оның қайтарымын есепке алады. Бергісі келмейтін адамға несие ұсынбауға құқылы. Бұл – бизнес талабы. Сондықтан бұл тұрғыда ешқандай реттеуші күш қажет емес. Мемлекет «мынаған бер, анаған берме» деп талап қоймауы керек. Бизнес-модельдің талабы бойынша, ұйғарымды банк шығарғаны жөн. Егер қарызды қайтара алмайтын адамға несие берілсе, банк банкрот болады, – деді сарапшы.
Мемлекет қаржы ұйымдарындағы тәуекелді ескеретіні анық. Талапты оңтайлы деп санауға тырысу. Мысалы, жаңа көлікке мінгісі келетін адамның қарыздық ауыртпалығына мән берілмегенімен, алдағы алты айдағы төлем тарихы ескеріледі. Сонымен қатар, “алмақтың да салмағы бар”: автокөлік Қазақстанда алғаш рет тіркелуі керек; сатып алынған автокөлік несиеге кепіл ретінде қойылады.
560 мыңнан астам адамның автокредиті бар
Айта кету керек, Қазақстандықтар қарыз ауыртпалығына немесе пайыздық мөлшерлемелерге мән бермейді. Жыл сайын автокөліктерді несиеге сатып алу көбейіп келеді. Бірінші несиелік бюроның мәліметі бойынша, бүгінде автокредиттер бойынша келісімшарттар саны 591 мыңнан асады, 559 мыңнан астам борышкер бар. Автокредиттер портфелі 3,6 трлн теңгеге жетіп, бір жыл ішінде 44,8%-ға өсті.
Егер біз 2024 жылға арналған есепті ашатын болсақ, онда қарыз сомасы да, несие алушы да өскенін көреміз. Өткен жылы 1,8 трлн теңге автонесие берілді – бұл 2023 жылмен салыстырғанда 13,2%-ға көп. Бір жыл ішінде 214 мың адам несие алды (өсім 10,2%), 228,4 мың келісімшарт жасалды. Автокөлік несиелері бойынша орташа қарыз шамамен 8 миллион теңгені құрады. Автокөліктердің құны 6,4%-ға өскеніне қарамастан, желтоқсан айында 25 600 автокөлік сатылып, 26,7 мың несие берілді.
Мұндай қарқынды өсудің екі себебі бар: қаржы ұйымдарының пайыздық мөлшерлемесі және автомобиль маркаларының маркетингтік шешімі. Бірінші несиелік бюроның мәліметі бойынша, автокредиттердің 70%-дан астамын екінші деңгейдегі банктер береді. Қалған үлес микроқаржы ұйымдарына тиесілі. Бұл қаржы секторы несие мөлшерлемелерінің ауытқуы арқылы сұранысқа әсер еткен сияқты. Айта кету керек, өткен жылдың қорытындысы бойынша екінші деңгейлі банктердің автокредиттер бойынша орташа мөлшерлемесі 15,5%–ды құрады, жыл бойына ол 22,8%-ға дейін төмендеді. Микроқаржы ұйымдарының акциялары 42,5%-дан 34,1%-ға дейін төмендеді. Бұл тәсіл жасанды сұранысты тудыратындай әсер қалдыруы мүмкін, бірақ заңсыз әрекет болмағандықтан, бұл нарықты “манипуляциялау” деп айта алмаймыз.
Екінші себепті дилерлік маркетингке жатқызуға болады. Дәстүр бойынша, автокөлік компаниялары жыл соңына дейін түрлі акциялар ұйымдастырады. Сауда-саттықты қыздыру үшін жеңілдіктер, тиімді ұсыныстар жинақталғаны белгілі. Өткен жылы жарнамалық жұмыстар да жемісті болды. Жаңа жыл қарсаңында көлік жүргізіп жүргендер көп. Желтоқсан айында біз жоғарыда атап өткен 25 600 автокредиттің тарихы осыған байланысты.
– IV тоқсанның қорытындысы бойынша автокредитке сұраныс арта түсті. Банктердің пікірінше, бұл көбіне автосалон-серіктестер жүргізген маркетингтік шешім мен ішінара субсидиялайтын бірқатар науқандық өнімін ұсынумен байланысты. Сұранысты арттыруға оң әсер етуші тұс – осы сегменттегі кредиторлар тізімін кеңейту және ірі банктің автокредиттеу сегментіндегі цифрлық өнімді белсенді дамытуы. Осылайша, кредиттік өтінім саны 3%-ға өсті, – деп түсіндірді Ұлттық банктің Қаржылық тұрақтылық және зерттеулер департаментінің директоры Олжас Кубенбаев.
4 пайыз: жаңа жол ма, әлде жаңғырық па?
Қазақстанда сатылатын автокөліктердің дені – шетелдік брендтер. «Қазақстанның Автокөлік Одағы» дерегінше, өткен жылы елдегі ресми дилерлер 205 мыңнан астам (+3,2 пайыз өсім) автомобиль сатқан, яғни 2023 жылдың төртінші тоқсандағы сатылымнан 3,2 пайыз жоғары.
Бренд бойынша бөлсек:
Hyundai – 44 218
Chevrolet – 30 927
Kia – 23 045
Chery – 14 883
Jac – 11 771 көлік сатқан.
Алғашқы 10 айда шетелдік брендтердің сатылым көрсеткіші ай сайын 11-18 мың шамасына тұрақтаса, қазан, қараша, желтоқсан айларында 20 мыңнан түспеген.
– Бастапқыда сауда аз болғанымен, 2024 жылы бәсеке күшейіп, өндірушілер мен дилерлер тиімді ұсыныстарды көптеп жасады. Үкімет, Қаржы нарығын реттеу агенттігі, екінші деңгейлі банктер мен микроқаржы ұйымдары бірлесе жұмыс атқарып, бастапқы жарнаның болмауы, бөліп төлеу мүмкіндігі сияқты қаржыландыру шараларын жүзеге асырды. Сатып алушыларға жақсы жағдай жасалды. Мұның нәтижесі де көп күттірген жоқ. Автомобиль нарығы екінші жыл қатарынан рекорд жасап келеді, – деді «Қазақстанның Автокөлік Одағы» президенті Анар Мақашева.
Шетелдік брендтер арасында байқалатын тағы бір тенденция – Қытайлық брендтердің үлесінің артуы. Қытайда шығарылған көліктердің елдегі үлесі алдағы төрт жылда 39%-ға жетті. Кеше емес, көрші ел алып автоөндіруші ретінде танылды. Тіпті бәсекеге қабілетті гибридті электромобильдер де Қазақстанға таныстырылды. Мысалы, ресми дилерлер өткен жылы 800-ден астам Қытайлық Zeekr электромобильдерін сатқан.
Ол үшін елдегі шетелдік автокөлік брендтері ұсынатын баға саясатын және несиелер бойынша пайыздық мөлшерлемені талдап көрейік. Қазір компаниялар 4 пайыздық несие мөлшерлемесін жарнамалық әдіске айналдырған сияқты. Естеріңізде болса, бірнеше жыл бұрын мемлекет 4 пайыздық жеңілдікті несиемен автокөлік алу бағдарламасын әзірлеген болатын. Халық арасында идеяның мазмұны кеңінен таралды, содан кейін жобаның құрылымына күмән туды. Ал мұнда мемлекеттің “4 пайызы” идеясын дилерлер жалғастыруда. Мысалы, Kia, Hyundai, JAC сияқты брендтерден мемлекеттік бағдарламаға қатысты ұсыныстарды көруге болады.
Автокөлік өнеркәсібінде әлі де кемшіліктер бар
Анар Мақашева биыл нарық сұранысының өзгеруі мүмкін екенін жасырмады. Айтуынша, 2025 жылы нарық құрылымы өзгеріп, жергілікті өндіріс қарқынды дамуы мүмкін.
Отандық автоөнеркәсіп бұл болжамға лайық па? Бізде автомобиль өндірісінің жандануы байқалады, бірақ бұл нарықты толығымен қамту үшін жеткіліксіз. Бүгінгі таңда Қазақстанның машина жасау саласындағы автомобиль өнеркәсібінің үлесі 39,4% құрайды. Автокөлік шығаратын 8 кәсіпорын бар. Өткен жылдың 9 айында оларда 91 мың автокөлік құрастырылды. Болашақта зауыттар саны артады.
– Іске асыру сатысында үлкен жобалар бар. Алматы қаласындағы мультибренд зауыты, бұл өндіріс жылына 90 000 автокөлік шығарып, 3600 жұмыс орнын құруға жол ашады. Ал Kia өндірісі жылына 70 000 автокөлік шығарып, 1500 жұмыс орнын ашуға мүмкіндік береді. Бұл жобалар әлемдік өндірушілермен тікелей ынтымақтастық арқасында жүзеге асуда, – деді Анар Жанарқызы.
Сала маманы жаңа көліктерді сатудағы отандық автокөліктердің үлесі 63 пайызға жеткенін айтты. Қазақстанның автомобиль одағы жариялаған мәліметтерге сәйкес, өткен жылы сатылым бойынша көшбасшы болған Hyundai-ді Алматыдағы кәсіпорындар құрастырған. Сонымен қатар, Chevrolet маркасының 31 мың автокөлігі, KIA маркасының 23 мың автокөлігі сатылды.
Өткен жылы Қазақстанда барлығы 144,7 мың автомобиль шығарылды. Қостанай облысында орналасқан Allure зауыты 90,5 мың автомобиль шығарды және нарықта сатылған автомобильдердің 38,3% өндірді. Алматыдағы Hyundai Trans Kazakhstan зауыты 45,4 мың автомобиль шығарды.
Айта кетейік, биыл Алматыда “Astana Motors Manufacturing Kazakhstan” мультибрендті зауыты іске қосылады. Кәсіпорында Changan, Chery, GWM (Haval және Tank) сияқты қытайлық көліктер құрастырылады. Жоба импортқа тәуелділікті азайтады және жергілікті автомобильдердің құнын төмендетуге әсер етеді деп болжануда.
