Филология ғылымдарының докторы Қыздархан Рысберген Қазақстандағы ірі қала атаулары мен олардың шығу тарихы туралы айтып берді, деп хабарлайды kaskelen.kz тілшісі.
Астана
Астана – мемлекеттің саяси, әкімшілік, экономикалық, мәдени орталығы. Елді, ұлттық бірлікті бейнелейтін басты қала. Қаланың атауы оның тарихында бірнеше рет өзгертілген. Қазіргі астана-ежелгі Бозок қаласының мұрагері.
ХІХ ғасырдың аяғында Ақмола қаласының алғашқы атауы Ақмола облысының әкімшілік орталығы, Ташкент пен Бұхарадан керуендер жиналатын орын болды.
Ресей Империясында орыс тіліндегі ресми атауы Ақмола болды, бірақ қазақтар арасында Ақмола атауы қалыптасты.
Қаланың қазақша атауы Брокхаус-Эфрон энциклопедиялық сөздігінде “Облыстың бас қаласы Ақмола немесе Ақмола” деп те берілген.
Ақмола қаласының атауы бас штаб подполковнигі Красовский жасаған картада да көрсетілген.
Қазақстанға жер аударылған поляк зерттеушісі Адольф Янушкевич өзінің саяхатнамаларында: “Бүкіл қазақ даласының болашақ астанасы – Ақмола.”
Әр жылдары қала Целиноград, Ақмола, Одан Кейін Астана деп аталды. 2019 жылы ол Нұр-Сұлтан болып өзгертілді. Алайда, 2022 жылы Астана атауы қайтарылды.
Алматы
Алматы – Қазақстанның ең ірі қаласы, мәдени және қаржы орталығы.
Алматы қаласының ежелгі атауы – Алмалық. Алмату есімі Шараф ад-Дин Яздидің еңбектерінде кездеседі.
Археолог Карл Байпақов “Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың ортағасырлық қалалық мәдениеті ” атты еңбегінде бұл атау қазіргі Алматы аумағындағы елді мекендерге қатысты екенін жазады.
— Алмалық (Алматы) Іле алқабында орналасқан. Шараф ад-дин Йездидің жазбаларында 1390 жылы Әмір Темірдің Моғолстанға жасаған жорығында Алмалық сипатталған, — деп жазады Байпақов.
XV ғасырда қазақтың ұлы ойшылы, жыршысы Жерұйықты іздеген Асан қайғы Алатаудың етегіне келіп, бұл аймақты Үш Алматы деп атаған.
Қыздархан Рысберген мұның Үлкен, Орта және Кіші Алматы өзендерімен байланысты екенін айтады.
Белгілі жазушы, публицист Марат Тоқашбаев Алматы атауын осы жерге алғаш келген отаршыл отрядтың бастығы майор Перемышельский де қолданғанын жеткізді.
— Алматы «алмалы, алма көп өскен жер» дегенді білдіреді, атау құрамындағы –ты қосымшасы мағынасы –лы жұрнағының көнерген формасы, мысалы, Ырғайты, Арғанаты, Бұғыты атауларында кездеседі, — дейді Қыздархан Рысберген.
1867 жылдан бастап қала Верный деп аталды. 1921 жылы қала атауы орысша Алма-Ата болып өзгертілгенімен қазақтар сол бұрынғысынша Алматы атауын қолданды. Бұған мұрағат құжаттары, соның ішінде 1930 жылдары шыққан журналдар мен кітаптар дәлел.
Ақтау
Ақтау қаласы Каспий теңізінің шығыс жағасында, Маңғыстау түбегінің батыс бөлігінде орналасқан. Іргесі 1959 жылы мұнай, газ, уран және тағы басқа табиғи қазба байлықтарының ашылуына байланысты қаланған. Бұрын Аққолтық деп аталған.
1963 жылы оған қала мәртебесі берілді. 1964 жылы атауы Тарас Шевченко деп өзгертілді. 1991 жылы тарихи атауын қайтарып алды.
— Ақтау атауының семантикасы Ақтас топонимдік атауына жақын келеді. Ақтас географ, геологтардың айтуынша, кварц, әктас сияқты әртүрлі тау жыныстарына байланысты қалыптасқан көрінеді. Ақтау атауы да тау жыныстарының құрамына, түр-түсіне байланысты болуы мүмкін. Алайда 1959 жылы кейінірек қойылған атау болғандықтан, бұл атау жергілікті физика-географиялық ерекешелікпен байланыстырылмай, жасанды қойылған топоним сыңайлы, — деп пайымдайды филолог.
Жезқазған
Жезқазған 1954 жылы құрылған. Орыс саяхатшылары бұл аймақтың мыс рудасына бай екенін баяғыда жаза бастаған. Ал 1847 жылы ресейлік өнеркәсіпші Н.Ушаков мыс кен орнын ресми түрде тіркеді.
Бұл қазақ жеріндегі түсті металлургияның ірі орталығы болғандықтан, қала Жезқазған деп аталды. “Жез “сөзі металды білдіреді, ал “қазылған ” сөзі етістіктің есімдігінің өткен шағында іс-әрекеттің болуын білдіреді.
Петропавл
Петропавл 1752 жылы әскери бекініс ретінде қаланған және христиан әулиелері Петр мен Павелдің есімімен аталған. 1804 жылы қала мәртебесін алды.
Мұнда әу бастан өмір сүрген қазақтар бұл қаланы Қызылжар деп атаған. Қала Есіл өзенінің биік жартасында орналасқан. Жер қызыл болды.
Әр көктемде Есіл суын тасыған сайын лай болып, қызыл-қоңырға айналады. Мұнда олар жердің өзіндік ерекшелігін ескере отырып, жиі атау берді.
“Қызылжар” атауы А.Вамберидің” Орта Азияда саяси шешімдер қабылдау кезінде ” (1874) еңбегінде кездеседі.
Тараз
Тараз – Талас өзенінің бойында Орналасқан Қазақстанның көне қалаларының бірі.
Бұл қала туралы ең алғашқы мәліметтер IV ғасырдың аяғына (568) Жататын Византия жазбаларында кездеседі. Ондаған жылдар өткен соң, 630 жылы Қытайлық саяхатшы Сюань-Зан Таразды Ұлы Жібек жолының бойында тұрған маңызды сауда орталығы деп атайды. VIII ғасырда Тараз қаласы “Арғу-Талас”, “Алтын арғу”, “Талас-Ұлыс” деген аттармен белгілі болды.
XІ ғасырдың ұлы ғалымы Махмұт Қашқари Тараз тұрғындарының түрік және соғды тілдерінде сөйлейтінін айтты.
— Қала атауының шығу тегі мен мағынасы әлі күнге дейін пікірталас туғызып отыр. Кейбір зерттеушілер Таразды Талас өзені атауының түрлендірілген түрі деп есептесе, енді бірі бұл екі түрлі топоним екенін алға тартады. Бұл екі атау да ғалымдардың пікірінше, көне түркі тілдеріне жатады. Иран және түркі тілдерінде «дар/тар» «шатқал, аңғар», «аз/ас» «су, өзен» дегенді білдіреді. Демек, Таразды «тау өзені» деп аударуға болады, — дейді Қыздархан Рысберген.
Түркістан
Түркістан — бір жарым мыңжылдан астам тарихы бар Қазақстандағы ең көне қалалардың бірі.
Арабтардың географиялық жазбаларына қарағанда ІV-Х ғасырларда бұл қаланың орнында Шавгар (арабша Шавагар) мекені болған. ХІІ-ХІV ғасырларда Түркістан Ясы деп аталған.
Қожа Ахмет Ясауи ғимараты салынғаннан кейін түркілердің діни орталығына айналды.
Спикердің айтуынша, топоним екі сөздің бірігуінен жасалған: Түркі+стан, түркілердің елі, тұрағы, мекені деген мағынаны білдіреді.
Шымкент
Ғалымдар Шымкент туралы кездесетін әртүрлі тарихи деректерді келтіре отырып, қала атауының мағынасын бау-бақшалы қала, жасыл қала, шыммен қоршалған қала деп түсіндіреді.
— Шым — өзінің тура мағынасындағы сөз, орысша «дерн» болса, екінші кент — иран тілдеріндегі «қала» сөзі екеніне қосыла отырып, бұл жерде ең алғашқы қыстақты қоршай шымнан қалың етіп соғылған бекініс, қорған болғанын байқаймыз. Сол қорғанның қалдығы қазір де Шымкент қаласының орта шенінде жатқаны көпке мәлім. Кейіннен сол қыстақ үлкен қала боп өскен соң да, шым сөзіне кент сөзі қосылып, «шымнан соғылған мықты қала» мағынасын білдірген, — деп атап өтті филология ғылымдарының докторы.
Атырау
Бұл атау энциклопедиялық анықтамалықта өзеннің сағасында тұрғанына байланысты қалыптасқан делінген.
Атырау атауының этимологиясын қазақ тіл біліміндегі түбіртек теориясының негізін салушы филология ғылымдарының докторы Б.Сағындықұлы былайша анықтайды.
Ғалым Атырау сөзінің түп-төркінін айқындауда көне түбірлер мен жаңа түбірлердің генетикалық ішкі байланыстарын, тарихи даму барысындағы дауыссыз дыбыстардың сәйкестігін негіз етеді.
— Бұл пікір академик Ә.Қайдаровтың ай//ад//аж//аш//ал//ар түбірлерінің морфосемантикалық реконструкциясымен де сабақтасады. Ғалым аталған түбірлердің бөлу, айыру, ашалау және басқа мағынада қолданылатынын айтады. Атырау ат+ыр+ау өзеннің, көлдің, теңіздің жағасынан бөлектенген аумақ, жер; атырап ат+ыр+ап тұтас бір территорияның бөлігі, — дейді спикер.
Қостанай
Қостанай — Тобыл өзені бойындағы қала. 1893-1895 жылдары Николаевск, бұдан жүз жыл бұрын Ордабай, Жаңа Ордабай деп аталған. Ордабай сайы — аттас кісінің есімінен қойылған.
Қостанай атауының шығуы жайлы түрлі аңыз-әңгімелер көп.
— Ғалым Б. Бектасованың пікірінше «Қостанай атауы қала салынбастан бұрын пайда болған, оның бірінші сыңары түркі тілдеріндегі қос — екі, тең және скифтің танай//танайс — өзен мәніндегі сөзі. Дон/Дан, Дунай, Днепр, Днестр (Дан +астр) өзен атауларының иран тіліндегі danu — өзен сөзі. Қостанай атауының құрамындағы танай сөзі сол данай/дунай сөздерінің дыбыстық тұрғыдан өзгерген түрі, — дейді ғалым.
Ертеде Қостанай облысында сақтардың, кейін ғұндардың мекендегені тарихи дерек. Демек, бұл есімнің көне заманның ескі куәгері ретінде сақталып, біздің дәуірге жеткені заңдылық.
Мұны Республиканың басқа аймақтарындағы Каспий, Ертіс, Алтай, Іле, Хантангри сияқты атаулар толық растайды.
Қызылорда
Қызылорда облысының орталығы Сырдария Өзенінің бойында. Ол 1820 жылы Қоқан Хандығының бекінісі, бекініс ретінде қаланды.
Ақмешіт 1818 жылы Қоқан хандығы тұсында Сырдария бойындағы алғашқы қорған ретінде салынған. Бекініс мешіттің түсіне қарай Ақмешіт деп аталды, оның ішіне ақ кірпіштен тұрғызылған.
1853 жылы 28 шілдеде Орынбор генерал-губернаторы В.А. Перовский Сырдың қазақтарын қорғауды сылтауратып, орыс әскерлерімен қамалға басып кіріп, қоқан-лоққыларды қаладан қуып шықты. Қала Перовск деп аталды, Ал 1867 жылы Сырдария уезінің орталығына айналды.
1922-1925 жылдары қала қайтадан Ақмешітке, ал 1925-1929 жылдары Қазақстанның астанасы болды. 1925 жылы қала Қызылорда деп аталды.
Өскемен
Қаланың орысша атауы — Усть-Каменогорск, «усть» — құю, судың құяр жері, «камень»-тас, «гор» -тау, «устье каменных гор» болып бірлесіп, табиғи ерекшелігіне сай аталған.
Ал, Өскемен сөзі фонетикалық өзгеріске ұшырап, қазақшаланған нұсқасы. Бұдан бөлек «Усть-кем» орыс тілінен емес, түркі-алтай тілінде «Сулы өзен» деген мағынаны білдіретіндігі журналист Б.Тоқанұлының жазба деректерінде кездеседі.
Қыздархан Рысбергеннің айтуынша, Өскеменнің ертедегі атауы «Дом» болғандығы жайында да ақпар бар, Құрбанғали Халидтің «Тарауих хамса» кітабында: «Дом» атауы мұнда орыс ұлты келмей, қала салынбай тұрған сəттен бастап Дом атты кісінің қыстауы болғанынан қалған.
Қонаев (бұрынғы Қапшағай)
Қапшағай су қоймасы 1970 жылы Іле өзенінде су электр станциясының салынуының арқасында пайда болды. Ежелгі түріктің “қапшағай” сөзі “тас аңғар” немесе “шатқал” дегенді білдіреді.
Бұл сөздің шығу тегі туралы тағы бір болжам жоңғар шапқыншылығы кезіндегі қазақ қолбасшысы Қаптағай батырдың осы жерден өзеннен өтіп, арнасын құм дорбаларымен жаппақ болған кезімен байланысты. Яғни, қапшық сөзі Қапшағай атауының негізі болса керек.
Айта кетейік, 2022 жылы Қазақстан республикасының президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың жарлығымен Алматы облысы Қапшағай қаласына Қонаевтың есімі берілген болатын
— Қапшағай қаласы халқымыздың біртуар перзенті Дінмұхамед Қонаевтың есімімен тығыз байланысты. Егер жұртшылық Қапшағайға Қонаевтың есімін беру керек деп ұсыныс айтса, мен бұл пікірге қосыламын. Мен мұның бәрін азаматтардың ұсыныс-пікірлеріне сүйеніп айтып отырмын. Жергілікті тұрғындар жаппай қолдаса осы бастамаларда таяу арада жүзеге асыруға болады деп санаймын, — деген болатын Мемлекет басшысы Қазақстан халқына Жолдауында.
Талдықорған
1869 жылы Талдықорған қыстауының орнына Гавриловка ауылы бой көтерді. 1921 жылы Қапал уезінің орталығы болып, Гавриловка Талдықорған деген атау аталады.
— Талдықорған — Жетісу облысының әкімшілік орталығы. Атаудың мән-мағынасы қалың қауымға анық та, түсінікті. Атаудың бірінші сыңарындағы талды — «талы көп», екінші сынарындағы қорған — қамал, бекініс деген сөз, — деп түсіндірді ғалым.
Орал
Орал – Батыс Қазақстан облысының орталығы. Жайық тауы мен Жайық өзенінің атымен аталған. Орал таулары Еуропа мен Азияны бөліп тұрады.
Жайық өзенінің атауы және оның қандай мағына беретіні туралы бірнеше нұсқалар бар. Солардың бірі, Орал тауларынан бастау алатын Жайық өзені XIX ғасырда огиби деп аталды.
Бұл атау туралы 1870 жылы халық аузынан былай деп жазылып алынған: «Огиби — от того, что крутые берега полукругом огибают Урал». Сөйтіп, түркі сөзі — орал, орыс сөзі — огиби оралып жатқан тау мен өзеннің көрінісін дәл бергендіктен осылай аталған.
Семей
Семей атауын көбінесе «семь палат» — жеті шатыр сөзінен шыққан дейтініміз рас.
Арабтың саяхатшы-ғалымы әл-Идриси Қыпшақ елін картаға түсіреді. Оның астанасы туралы «Қимақ астанасы темір қақпалы қорғандармен берік қоршалған, ішінде базарлары, ғибадатханалары бар ірі қала» деп атап көрсетеді.
Осы ғалымның жазбасы басқа деректермен толығып Семей қаласы орнында тұрған әйгілі «Жеті сарай» («Семь палат») қимақ дәуірінен жеткен ескерткіш деп топшылауға негіз болды.
1660-1758 жылдары ежелгі сауда қаласының орнына Жоңғар мемлекетінің қаласы құрылды. Қала діни қызметкер Тархан Доржының есімімен аталған Доржынкит (Немесе Доржынкент) деп аталды. Қалмақтар Будда діні-Ламаизм бағытын ұстанды.
«Семипалатинск» атауын халық өз тілінің дыбыстық жүйесіне бейімдеп Семей деп атаған.
Ақтөбе
1869 жылы Ақтөбе атауы оның Қарғалы мен Елек өзендерінің түйіскен жеріндегі төбенің етегінде салынғандығынан шыққан.
Ресей мемлекеттік мұрағатының (РГАДА) ескі актілер қорында 1879 жылы Ақтөбе бекінісінің, 1892 жылы Ырғыз қаласының, 1895 жылы Бердянка учаскесінің жер шекаралары туралы құжаттар бар.
Ақтөбе топонимінің мағынасын географ мамандар «өсімдіксіз, сусымалы құм төбе» десе, белгілі тіл маманы, қазақ сөздерінің этномәдени семантикасын зерттеп жүрген профессор Нұргелді Уәли халықтық танымға негізделген түсіндірме береді.
Яғни, Ақтөбе оронимі жылқы түлігінің қоректенетін ақ отымен байланысты аталған.
Павлодар
Павлодар — облыс және қала аты.
Негізі 1720 жылы орыстың Ертіс бойындағы әскери бекіністерінің алдағы шебі ретінде қаланған; шебтің атауы одан 20 км жерде орналасқан Коряковка тұзды көлінен алынған.
1860 жылдың аяғында жергілікті көпестер Павел II-нің жаңа туған ұлының құрметіне Станицаның атын Павлодар қаласы деп өзгерту туралы өтініш білдірді.
Осылайша, 1861 жылы Павлодар қаласы пайда болды.
Павлодардың орнындағы бұрынғы атауы жөнінде кереғар пікірлер бар. Коряков деген кәсіпкердің атымен байланыстырады және Кереку атауын қазақыландырылған нұсқасы дейді.
Екінші бір пікір бойынша Кереку кереге сөзімен, Керегетас атауымен байланысты, уақыт өте азды-кемді өзеріске ұшырап Кереку деп аталып кеткен деседі.
Жалпы халық Павлодар атауын отарлау тарихымен байланыстырып, тәуелсіз тарихымызға лайық атаумен ауыстыруға ынталы.
Қарағанды
Қарағанды тарихын тарихшылардың бір бөлігі көмірмен байланыстырып, жердің басты байлығын қазақша дәл осылай атаған. Бұл өз мағынасында «қара қан», «қара (қою) қан», «қара ұйыған қаны бар жер» дегенді білдірген.
Яғни осында өндірілетін көмір пласттарын жұрт ұйыған қара қанға ұқсатқан. Қала атауының шығу тегінің екінші бір нұсқасын осы аймақта өсетін өсімдік — қарағанмен байланыстырады. (Қазақша — қарағанды, қараған).
Атаудың мағынасы — «қараған қалың өскен жер». Қараған — өсімдік аты. Қараған сөзіне -ды қосымшасы жалғанған атау. Қарағанды атауы қараған өсімдігінің атынан уәжделген.
Көкшетау
1868 жылға дейін қаланың бұрынғы атауы – Көкшетау бекінісі. 1993 жылға дейін ол орыс транскрипциясында – Көкшетауда жазылған.
1993 жылы Ұлттық топонимиканы жандандыру, тарихи атауларды қайтару мақсатында Көкшетау қаласының атауы Көкшетау болып өзгертілді.
Көкшетау – Ақмола облысының әкімшілік орталығы. Ол Қазақстанның солтүстік бөлігінде, Бұхпа тауының етегіндегі көркем жерде және Копа көлінің оңтүстік жағалауында орналасқан.
XVIII-XIX ғғ. Көкшетауда қазақ халқының тарихында елеулі рөл атқарған абылай, Қасым, Кенесары Хандарының атақты ордалары орналасты.
Көкшетау қаласының іргетасы әскери қалашық, көкшетау сыртқы ауданының әкімшілік орталығы ретінде қаланды. Оның ресми ашылуы 1824 жылы 29 қаңтарда Бурабайда, Көкшетау тауының оңтүстік беткейінде өтті. 1824 жылы 17 қыркүйекте көкшетау окрук приказы ресми тізімге енгізілді.
