Биыл қаңтар айындағы оқиғаларға 3 жыл толады. Дегенмен, сол күндердің қоғам құндылықтарына, адам өміріне, ел экономикасына қалай әсер еткенін талдау қажет. Біз бүгін оқиғаның экономикалық салаға кері әсерін бағалаймыз және содан бері не өзгергенін талдаймыз.
Шығындардың сомасы және өтелуі
Шеру кезінде әр қалада көптеген ғимараттар мен бизнес нысандары зардап шеккен жоқ. Алайда ең үлкен шығын Алматыда тіркелді. Әкімдік бізге берген ақпаратқа сәйкес, 2022 жылғы тәртіпсіздіктер кезінде қалада 300-ден астам шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері қираған. Оның 120-сы дүкендер, 100-ден астамы кеңселер, тағы 80-і қоғамдық тамақтану орындары. Ал тоналған заттардың саны мыңнан асты.
Бұл шығындар әсіресе кәсіпкерлер үшін де, тұрғындардың өздері үшін де ауыр болды. Неге? Осылайша, әкімдік қаланың әрбір 10 тұрғынының 6-сы шағын және орта бизнес саласында жұмыс істейтінін атап өтті. Яғни, қызмет көрсету қызметкерлерінің 60 пайызы залал өтелгенге дейін тұрақты табысынан айырылды деп болжауға болады.
Сонымен қатар, біз мэрия ғимараты мен әуежайдың қирағанын білеміз. Барлық шығындар ел экономикасына кері әсерін тигізді, өйткені өтемақының көп бөлігі мемлекет қаражатынан төленді. Әкімдік ғимаратының құрылысы 2023 жылдың күзінде аяқталып, Республикалық бюджеттен жөндеуге 17 миллиард теңге жұмсалды. Ал әуежай басшылығы өтемақы алудан бас тартты.
Әйтпесе, әуежайға келтірілген шығын аз болған жоқ. 2023 жылдың 11 шілдесінде қаңтардағы оқиға кезінде Алматы әуежайының ғимаратын басып алмақ болды деген айыппен 5 адамға үкім шығарылды. Бұл жағдайда әуежайға 313 миллион теңге көлемінде шығын келтірілді.
2022 жылдың шілдесінде Алматы қаласының әкімдігі зардап шеккен шағын және орта бизнес субъектілерінің 1594 өтінішін мақұлдағанын жариялады, олардың негізінде кәсіпкерлерге 14,5 млрд теңге төленді. Бұл ретте көліктерін қиратқан немесе өртеген 143 азаматқа 566,7 млн.теңге төленді.теңге сомасында өтемақы төленді.
Елдің бір қаламен шектелмейтін бүкіл аумағына келетін болсақ, 2022 жылдың наурыз айында Үкімет басшысының орынбасары Роман Скляр қаңтардағы оқиғалар кезінде шағын және орта бизнес 38,6 миллиард теңге жоғалтқанын айтты. Алматы, Шымкент, Жамбыл, Қызылорда, Атырау, Ақтөбе және Шығыс Қазақстан облыстарында мемлекеттік органдардың 42 ғимараты зақымданды, шығын 30 миллиард теңгеге бағаланды.
Батыс пен Шығысты байланыстыратын көпір
Оқиғадан бері уақыт тоқтаусыз өтті және үлкен шығындарға қарамастан, тәртіпсіздіктерден кейін ел экономикасы тез қалпына келді деп айтуға негіз бар. Атап айтқанда, екі басым бағытты анықтауға болады. Біріншісі – логистика саласын дамыту, екіншісі – шет елдерде жатқан активтерді қайтару. Алдымен, біріншісінің жағдайын қарастырайық.
Бұған дейін Орталық Азияда орналасқан Қазақстан Еуропа мен Қытай арасындағы көпір болып табылатыны, соның арқасында логистика саласын дамыту арқылы қаржылық кірістерді арттыруға болатыны айтылған болатын. Алайда, 2022 жылғы қаңтардағы оқиғалардан кейін ел іс жүзінде белсенді іске асыруға көшті. Біздің сөздерімізді экономист Сапарбай Жұбаев растайды.
– Жалпы, түрлі жайсыз оқиғалар мен әлемдегі геосаяси жағдай күрделенгеннен кейін Қазақстанның транспорттық-логистикалық әлеуеті арта бастады. Бір жағынан Орталық Азияға көп мүмкіндік ашып келген Транссібір темір жол бағытының санкцияларға байланысты жұмысы бәсеңдегені бізге түрткі болды.
Қытай мен Еуропа арасында 600 млрд долларлық мүмкіндікке ие сауда байланысы бар. Міне, кәрі құрлықтағылар орталық жолмен, Қара теңіз, Кавказ, Каспий арқылы Қытайға шығуды құп көреді. Яғни, тікелей Қазақстанның қатысуымен. Біз кезінде Батыс Қытай – Батыс Еуропа жолын түздік. Енді темір жол Қорғас пен Құрық портының арасын жалғауы керек. Қазір Қазақстан осындай жобаларға инвестиция салып, тасымалды көбейтуге әрекет жасап жатыр, – дейді сарапшы.
Жұбаевтың айтуынша, бұл жобалар қысқа мерзімде аяқталмайды, олардың барлығы күрделі жұмыстар. Алайда Қытай бұл істі дереу тоқтатуға мүдделі. Себебі Транскаспий халықаралық көлік дәлізіне үлкен қызығушылық бар. Ал егер ол сәтті жүзеге асырылса, Қазақстанға тасымалдаудан түсетін валюталық түсімдер артады.
– Біз осыдан 10 жылдай уақыт бұрын өзіміздің жүктерді шет елдерге тасымалдауға 12 млрд доллардай шығындап жүрдік. Өйткені ашық теңізге шығатын мүмкіндік жоқ. Ал еліміздің шекарасымен өткен жүктерден түсетін ақша 6 млрд доллар болды, яғни, шығынның жартысын ғана өтейтін еді. Бұл өз кезегінде экспорт пен импорт балансындағы кері көрсеткештерге себеп болатын.
Кейінгі жылдарда біз жүк тасымалы арқылы келетін валюталық түсімдерді 10 млрд доллардың шамасына жеткіздік. Ендігі мақсат – осы түсімдерді молайта беру. Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» саясаты арқылы Жібек жолын қайта жандандырсақ, Ресейдің Таяу Шығысқа шығатын экспортына жол аша алсақ, келешекте транзиттік әлеуетпен көп дүниені жақсартуға болады, – деп қорытындылады сөзін экономист.
2024 жылдың 11 айында Транскаспий дәлізі арқылы 4,1 млн тонна жүк тасымалданды. Алдағы уақытта жылдық көлемді 20 млн тоннаға дейін арттыру жоспарлануда.
Қайтарылған активтер ел үшін пайдалы Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылдың 26 қыркүйегінде заңсыз шығарылған активтерді мемлекетке қайтару туралы жарлыққа қол қойды. Жұмысты жандандыру мақсатында 2023 жылдың шілдесінде “заңсыз жолмен алынған активтерді мемлекетке қайтару туралы” заң қабылданды. Заң әкімшілік және билік ресурстарының субъектілері біріктіретін ірі сыбайлас жемқорлық пен олигополистік топтарға қарсы шараларды, активтерді халықаралық стандарттарға сәйкес қайтару жолдарын анықтайды.
Осы кезеңде 1,1 трлн теңге Қазақстанға, бірақ шетелге қайтарылды. Бұл, әрине, аз сома емес, және әлі де қайтаруды қажет ететін сома одан да көп болуы мүмкін. Жалпы, заңсыз жолмен алынған қаржылық және өзге де активтерді қайтару бойынша жүргізілген жұмыстардың нәтижесінде 2022 жылдан бастап мемлекет қазынасына 2 трлн теңгеден астам (4,1 млрд доллар) түсті.
Іс жүзінде активтерді қайтару тетігі үш кезеңнен тұрады. Біріншісі – премьер-министр басқаратын комиссия. Оның құрамына парламент депутаттары, қоғам қайраткерлері, үкімет мүшелері, мемлекеттік органдардың бірінші басшылары кіреді. Комиссия активтерді қайтару жолдары және қабылданған шаралар жүйесі бойынша ұсыныстар әзірлейді.
Екіншісі – бас прокуратураның жанынан құрылған активтерді қайтару жөніндегі комитет. Жоғарыда аталған комиссия заңсыз иемденген активтерді анықтау, тексеру және қайтару жөніндегі уәкілетті жұмыс органы болып табылады. Соңғысы, “қайтарылған активтерді басқарушы Компания” ЖШҚ.
Компания мүлік немесе зат түрінде алынған активтерді сақтау және сатумен айналысады. Ал ақша және бағалы қағаздар түріндегі активтер тікелей Қаржы министрлігіне қатысты арнайы мемлекеттік қорға түседі. Басқарушы компания саудадан түскен қаражатты да осы қорға аударады.
Мұнда шоғырланған қаражат бүкіл ел бойынша әлеуметтік-экономикалық және инфрақұрылымдық жобаларды жүзеге асыруға бағытталады. Яғни, ол тікелей халықтың игілігі үшін жаратылған. Мектептердің немесе ауруханалардың, әлеуметтік инфрақұрылымның құрылысын жеделдетеді. Ал бақылауды жоғары тұрған басқару камерасы жүзеге асырады.
