Әлемде су тапшылығы мәселесі өзекті бола түсуде және Қазақстанды да айналып өтпейді. Елімізде қанша су тұтынылады және болашақта су тапшылығы болуы мүмкін бе? Біз бұл мәселені талдап көрдік.
Судың да сұрауы бар
Президенттің «Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары» Жолдауында су ресурстарының қолжетімділігі мен сапасы мәселелері көтерілген. Қасым-Жомарт Тоқаев «Еуразия құрлығындағы өзендер мен каналдар – баршамызға ортақ табиғат байлығы» екенін атап өтіп, көрші елдермен әрдайым өзара түсіністікке және келісімге келу керегін айтты. Сонымен қатар Президент суды шақтап пайдалану мәдениетін де бірнеше рет еске салған еді.
— Бүгін де суды ұтымды және үнемді пайдалану мәселесіне назар аударылды. Мен де бұл туралы пікірімді айтып жүрмін. Бұл, менің ойымша, өте өзекті мәселе. Бұл жерде біздің волонтерлер де өз үлесін қоса алады. Бірақ, өкінішке қарай, бізде су үнемдеу мәдениеті болған жоқ. Бұл әдетті бойға сіңіру керек, — деді Тоқаев жастардың кадрлық резерві форумында сөйлеген сөзінде.
Су және коммуналдық ресурстарды тиімсіз пайдалану әлемдік күн тәртібіндегі басты мәселелердің біріне айналды. Соңғы мәліметтер бойынша, Қазақстанда бір өнімді өндіру үшін орташа су шығыны 109 М3 құрайды. Бұл Ресей мен АҚШ-тағы көрсеткіштен үш есе (44 М3) Және Австралиядан (21 М3) алты есе көп. Бұл факт су ресурстарының тиімдірек болатынын және суды үнемдейтін технологияларды енгізу қажет екенін көрсетеді.
Қазақстанға су қайдан келеді?
ҚР Су ресурстары және ирригация министрлігінің мәліметінше, Қазақстан аумағы 8 гидрографиялық бассейнге бөлінген: Арал-Сырдария, Балқаш-Алакөл, Ертіс, Е, Орал-Каспий, Нұра-Сарысу, Тобыл-Торғай Және Шу-Талас.
Су ресурстарының негізгі көлемі жер үсті суларымен қамтамасыз етіледі (орташа көпжылдық көлемде 106 КМ3). Бұл көлемнің 55,7%-ы біздің еліміздің аумағында, қалған 44,3%-ы Қытайдан, Өзбекстаннан, Ресейден және Қырғызстаннан трансшекаралық өзендердің ағуымен қалыптасады.
2023 жылы экономика салалары мен халықтың қажеттіліктері үшін 24,9 км3 су алынды. Министрлік түсіндіргендей, су өндіру үрдісі тұрақты, бірақ бұл көлем елдің батысындағы мұнай-газ секторының және орталық Қазақстандағы тау-кен секторының даму қарқынының жеделдеуіне байланысты артуы мүмкін. Айта кету керек, 2020 жылы су тұтыну деңгейі 24,9 КМ3, 2021 жылы – 24,5 км3, ал 2022 жылы – 25 км3 құрады.
Су қайда жұмсалады?
Су ресурстары және ирригация министрлігінің мәліметі бойынша, жиналған судың жалпы көлемінің 23,5%-ы өнеркәсіпке жіберіледі, оның 94,7%-ы жер үсті көздерінен және 5,3%-ы жер асты көздерінен алынады.
Ең көп су өндірілген жалпы судың 60% ауыл шаруашылығына жұмсалады. Орташа алғанда, 2020-2023 жылдар аралығында ауыл шаруашылығына 14,8 км3 су алынды, оның 77%-ы – 1,18 млн га алқапта-тұрақты суару қажеттіліктеріне жұмсалды. Ол үшін судың 98,8% жер үсті көздерінен алынады.
Ал шаруашылық-ауыз су мақсаттары үшін суды тұтыну үлесі жалпы алынған судың тек 4% (1 км3) құрайды.
Сарапшылар не дейді?
Water Hub халықаралық зерттеу орталығының директоры Анатолий Рябцев су тапшылығынан зардап шекпейтінімізді айтады.
− Қазақстандағы ең қатты су тапшылығы Маңғыстау облысында байқалады. Ол аумаққа Ақтау ЖЭО-нан су келіп түседі. Қазақстанның қалған облыстары сумен тұрақты қамтамасыз етілген. Ал су тапшылығы болжанып отырған жоқ. Өйткені бізде жерасты суларының шамамен 15 км3 қоры бар – біз оларды ауыз су үшін де пайдалана аламыз. Мұны жеткілікті қор деп айтуға болады, тіпті жерүсті су көздері болмаса да, халық зардап шекпеуі үшін суды алуға немесе әкелуге болады, − дейді сарапшы.
Оның сөзінше, су ресурстары климаттың өзгеруіне байланысты жылдар бойы азая түседі және бұл егіншілік сияқты салаларға әсерін тигізеді. Су ресурстарының азаюы Сырдария, Шу, Талас өзендеріне және басқа да тау көздеріне қатысты болады.
Сонымен қатар, спикердің айтуынша, суды оңды-солды және тиімсіз пайдалану мәселесі Қазақстан үшін әлі де өзекті.
— Біз кейде су ресурстарын тиімсіз пайдаланамыз. Көлік жууға жақсы, тұщы суды қолдана береміз, бұл нағыз бұзушылық. Қазір жаңа Су кодексі жобасы әзірленіп жатыр. Онда таза табиғи суды мақсатсыз қолданғаны үшін нақты шаралар көзделеді, — деп толықтырды Анатолий Рябцев.
Сарапшылардың сөзінше, автокөлік жуу орындары сияқты кәсіпорындар судың көлемі мен пайдаланылуы бойынша қалалық су арналарымен жеке келісім жасайды. Бірақ нақты нормалар мен ережелер нормативтік актілермен реттелмеген. Министрлік бұл мәселе күн тәртібінде тұрғанын түсіндірді.
− Ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және басқа да салаларда су пайдаланушыларға арнайы рұқсат беріледі. Болашақта мұндай рұқсаттар су ресурстарын үнемдеу үшін суды қайта пайдалану жоспары бар адамдарға ғана берілетін болады, − деп түсіндірді ҚР ІІМ су ресурстарын мемлекеттік есепке алу және кадастр басқармасының басшысы Ерлан Жұмабаев.
м³