Бүгін тәуелсіздігіміздің негізі, мемлекеттілігіміздің іргетасы, еліміздің кепілі болған Конституция күні. Конституция алғаш рет 1995 жылы 30 тамызда қабылданды. Сол жылдан бастап бұл күн мемлекеттік мереке ретінде аталып келеді, деп хабарлайды kaskelen.kz тілшісі.
Конституция тарихы
Бүгінгі таңда Конституция 1998, 2007, 2011, 2017, 2019 және 2022 жылдары реформаланды. Айта кету керек, 1998 жылғы реформа аясында құжаттың 19 бабына өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Президенттің, сенат пен мәжіліс депутаттарының өкілеттік мерзімі мен өкілеттіктеріне қатысты түсініктемелер беріліп, мемлекеттік қызметшілердің жасының жоғарғы шегі алынып тасталды. Пропорционалды өкілдік жүйесі бойынша партиялық тізімдер негізінде мәжіліс депутаттарын сайлау тәжірибесі де осы түзетулерден кейін 1998 жылы күшіне енді.
Реформалардағы өзгерістердің нәтижесінде 2007 жылы пропорционалды сайлау жүйесінің аясы кеңейтілді, оның негізінде партиялық фракцияларды үкіметті құруға тарту тетігі енгізілді. Қазақстан халқы Ассамблеясы конституциялық мәртебеге ие болып, белгіленген квотаға байланысты өз өкілдерін Парламент Мәжілісі мен Сенатына жібере бастады.
2011 жылғы түзетуде мерзімінен бұрын президенттік сайлауды тағайындау мен өткізудің конституциялық негіздері қалпына келтірілді.
2017 жылы Конституцияның 25-бабына 33 түзету енгізілді. Осы реформадан кейін “Қазақстан-2050” стратегиясының тұжырымдамалары және бес институционалдық реформа саяси салаға енді.
Ал 2019 жылы астана атауының Астанадан Нұр-Сұлтанға өзгеруіне байланысты Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгеріс енгізілді.
Негізгі заңға енгізілген соңғы түзетулер мен толықтырулар осы жылдың 5 маусымында өткен жалпыұлттық референдумда қабылданды. Нәтижесінде Конституцияның 33 бабына бірнеше ондаған түзетулер енгізілді. Конституцияға енгізілген өзгерістер мен толықтырулар басқарудың суперпрезиденттік моделінен президенттік республикаға түбегейлі көшу процестерінің құқықтық негізін қалыптастыруға арналған; бірқатар өкілеттіктерді қайта бөлу; Парламенттің рөлі мен мәртебесін нығайту; елді басқаруға қоғамның қатысу мүмкіндігін кеңейту және азаматтардың құқықтарын қорғау тәсілдерін жетілдіру.
Азаматтардың мүдделері мен құқықтарын қорғайтын негізгі баптар
1-баптың 1-тармағы: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам мен адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
3-баптың 1-тармағы: мемлекеттік биліктің бірден-бір қайнар көзі – халық.
3-баптың 2-тармағы: халық билікті тікелей Республикалық референдумдар мен еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді.
6-баптың 3-тармағы: жер және оның жер қойнауы, су көздері, флора мен фауна және басқа да табиғи ресурстар халыққа тиесілі. Халық атынан меншік құқығын мемлекет жүзеге асырады. Сондай-ақ, жер заңмен белгіленген негіздер, шарттар мен шектеулер бойынша жеке меншікте болуы мүмкін.
2022 жылдың 5 қарашасында мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев маусым айында өткен Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы республикалық референдумнан кейін қабылданған бірқатар маңызды заңдарға көпшілік алдында қол қойды. Осы заңдардың бірі 6-баптың 3-тармағына қатысты болды.
Қоғамдық рәсім барысында президент еліміздің басты байлығы – халқымыз бен олардың жайлы өмірі екенін атап өтті. Осыған байланысты ол жақында Конституцияға енгізілген жаңа ережелердің ерекше маңызы бар екенін атап өтті.
«Біз Конституциямызда жер жəне оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар халыққа тиесілі екенін нақты көрсеттік. Осы норманың арқасында «Ұлттық қор – балаларға» атты ауқымды бағдарламаны қолға алдық. Ұлттың ұлылығы әрбір отбасының, әрбір азаматтың әл-ауқатынан көрінеді. Сондықтан ел экономикасы, ең алдымен, халықтың мүддесі мен игілігі үшін жұмыс істеуі қажет», – деген еді Мемлекет басшысы.
10-баптың 2-тармағы: Республика азаматын азаматтығынан, азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға, сондай-ақ оны Қазақстаннан шығаруға болмайды. Азаматтықтан айыруға террористік қылмыстар жасағаны, Қазақстан Республикасының өмірлік мүдделеріне өзге де ауыр зиян келтіргені үшін сот шешімімен ғана жол беріледі.
11-баптың 1-тармағы: егер Республиканың халықаралық шарттарында өзгеше белгіленбесе, Қазақстан Республикасының азаматын шет мемлекетке беруге болмайды.
10-баптың 2-тармағы: Республика өз азаматтарының шетелде қорғалуы мен қамқорлығына кепілдік береді.
12-баптың 2-тармағы: адам құқықтары мен бостандықтары әркімге туғаннан бастап тағайындалады. Олар абсолютті деп танылады, оларды ешкім айыра алмайды, заңдар мен басқа да нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осының негізінде анықталады.
13-баптың 3-тармағы: әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар. Заңда көзделген жағдайларда заң көмегі тегін көрсетіледі.
14-баптың 2-тармағы: ешкімді шығу тегіне, әлеуметтік, қызметтік және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дініне, сеніміне, тұрғылықты жеріне немесе басқа себептерге байланысты кемсітуге болмайды.
16-баптың 2-тармағы: қамауға алу және ұстау тек заңда көзделген жағдайларда ғана мүмкін болады және соттың рұқсатымен ғана қамауға алынған адамға шағымдану құқығы беріледі. Соттың санкциясынсыз адам жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұсталуы мүмкін.
17-баптың 2-тармағы: ешкімді азаптауға, зорлық-зомбылыққа, басқа да қатыгез немесе ар-намысты қорлайтын әрекеттерге, жазалауға болмайды.
18-баптың 1-тармағы: әркімнің жеке өміріне қол сұғылмаушылыққа, өзінің және отбасының құпиясына ие болуға, ар-намысы мен абыройын қорғауға құқығы бар.
18-баптың 2-тармағы: әркім өзінің жеке салымдары мен жинақтарының, хат-хабарларының, телефон арқылы сөйлесулерінің, пошта, телеграф және басқа да құралдар арқылы алынған хабарламалардың құпиялылығын сақтауға құқылы. Бұл құқықты шектеуге заңда тікелей белгіленген жағдайларда және тәртіппен ғана жол беріледі.
19-баптың 1-тармағы: әркім өзінің қай ұлтқа, партияға және дінге жататынын және оны көрсету-көрсетпеуін өзі анықтауға құқылы.
19-баптың 2-тармағы: әркімнің ана тілі мен ана мәдениетін пайдалануға, қарым-қатынас, білім беру, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдауға құқығы бар.
20-баптың 1-тармағы: сөз және шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға тыйым салынады.
20-баптың 2-тармағы: әркім заңмен тыйым салынбаған кез келген тәсілмен ақпаратты еркін алуға және таратуға құқылы. Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпиясы болып табылатын мәліметтердің тізбесі заңмен белгіленеді.
21-баптың 1-тармағы: заңда белгіленген жағдайларды қоспағанда, қазақстан Республикасының аумағында заңды түрде тұратын әрбір адам өз аумағында еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты жерін өз қалауы бойынша таңдауға құқылы.
21-баптың 2-тармағы: әркімнің Республикадан кетуге құқығы бар. Республика азаматтарының Республикаға кедергісіз оралуына құқығы бар.
Ұлттық Статистика Бюросының мәліметі бойынша, 2024 жылдың қаңтар-маусым айларында келушілер саны 14 256 адамды, елден кеткендер саны 6 967 адамды құрады. Көші-қон алшақтығы 7289 адамды құрады. 2023 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда Қазақстанға келушілер саны 4,4%-ға, Қазақстаннан кететіндер саны 0,4%-ға азайды. Елдің негізгі көші-қон алмасуы ТМД мемлекеттерімен жүзеге асырылады. ТМД елдерінен келгендердің үлесі 78,2%, ал осы елдерге кеткендердің үлесі 77% құрады.
25-баптың 1-тармағы: тұрғын үйге қол сұғылмайды. Сот шешімінсіз тұрғын үйден айыруға жол берілмейді. Тұрғын үйге басып кіруге, тексеруге және тінту жүргізуге заңда белгіленген мерзімдер мен тәртіпке сәйкес ғана рұқсат етіледі.
Алайда, 2019 жылы тиісті құқықтық актілерге прокурордың атқарушылық іс жүргізу бойынша сот орындаушыларының шешімдеріне санкция беру жөніндегі міндеттерін белгілейтін түзетулер енгізіле отырып, прокурордың санкциясымен мүлікті мәжбүрлеп өндіріп алу тәртібі, жеке тұлғалар мен кәсіпорындардың мүлкін сот актісінсіз өндіріп алуға мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде құқық қолдану практикасында проблемалық мәселелердің туындауына әкелді. Осыған байланысты Конституциялық Сот бас прокуратураның өтініші бойынша осы баптың 1 және 3-тармақтарын нақтылады.
«Конституцияның 25-бабының 1-тармағында қамтылатын және «соттың шешімінсіз тұрғын үйден айыруға жол берілмейді» дегенді белгілейтін норманы тұрғын үй, мүлік және меншік құқығы, адамның өзге де құқықтары мен бостандықтары туралы конституциялық нормаларды ескере отырып, сөзбе-сөз түсіну қажет. Адам тұрғын үйінен прокурор санкциясының негізінде емес, сот шешімімен ғана айырылуы мүмкін. Прокурордың тұрғын үйге мәжбүрлеп өндіріп алуды қолдану рәсімін санкциялауы сот шешімінің күшін жоймайды, оны алмастырмайды және оған тең келмейді», – делінген түсіндірмеде.
26-баптың 2-тармағы: мүлікке, оның ішінде мұраға құқық заңмен кепілдендірілген.
26-баптың 3-тармағы: сот шешімінсіз ешкімді мүлкінен айыруға болмайды. Заңда көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен мәжбүрлеп айыру оның құны тең бағамен өтелген кезде жүзеге асырылуы мүмкін.
«Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабы 3-тармағының «соттың шешімінсіз ешкімді де өз мүлкінен айыруға болмайды» деген нормасын меншік құқығының маңызды конституциялық кепілі деп түсіну керек. Конституцияда азаматтардың заңды түрде алған кез келген мүлкінің меншік құқығына кепілдік беріледі. Барлық даулы жағдайларда мүліктен айыру сот алдын ала қабылдаған шешім негізінде немесе мүлікті иеліктен шығарудың заңдылығына кейіннен сот бақылауы мүмкіндігімен заңда көзделген өзге де тәсілдермен жүргізілуі мүмкін», – делінген КС түсіндірмесінде.
27-баптың 3-тармағы: кәмелеттік жасқа толған еңбекке қабілетті балалар мүгедек ата-аналарына қамқорлық жасауға міндетті.
28-баптың 1-тармағы: ҚР азаматына кәмелеттік жасқа толған, сырқаттанған, еңбекке жарамсыз болған, асыраушысынан айырылған және басқа да заңды негіздер бойынша ең төменгі жалақы және зейнетақы мөлшерінде әлеуметтік қамсыздандыруға кепілдік беріледі.
2024 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстанда ең төменгі жалақы мөлшері 85 мың теңгені құрады. Еңбек Кодексіне сәйкес, жұмыс берушілер қызметкерлерге осы ең төменгі жалақыдан төмен емес деңгейде жалақы төлеуге міндетті. 2024 жылдың 1 қаңтарынан бастап ең төменгі зейнетақы мөлшері 57 853 теңгеге, жалпы + базалық зейнетақы мөлшері 86 068 теңгеге, ал ең төменгі базалық зейнетақы мөлшері 28 215 теңгеге өзгерді.
29-баптың 2-тармағы: Республика азаматтары заңмен белгіленген кепілдендірілген медициналық көмектің мөлшерін тегін алуға құқылы.
Тегін медициналық көмек Қазақстан Республикасының азаматтары мен отандастарына көрсетіледі. Тегін медициналық көмек бюджет қаражаты есебінен көрсетіледі және өзінің тиімділігін дәлелдеген профилактикалық, диагностикалық және емдік медициналық қызметтерді қамтиды.
30-баптың 1-тармағы: Азаматтарға мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алуға кепілдік беріледі. Орта білім міндетті болып табылады.
Қазақстанда барлығы 7833 мектеп бар. Оның ішінде шағын мектептер саны – 2702. студенттердің жалпы саны – 3,8 млн. Шағын мектептердегі балалар саны 187,2 мыңды құрайды. Қазақстан бойынша мектептерде барлығы 399,5 мың мұғалім жұмыс істейді.
32-бап: Қазақстан Республикасының азаматтары бейбіт және қарусыз жиналуға, жиналыстар, митингілер мен демонстрациялар, шерулер өткізуге және баррикадаларда тұруға құқылы. Бұл құқықты пайдалану заңмен мемлекеттік қауіпсіздік, қоғамдық тәртіп, денсаулық сақтау, басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мүдделері үшін шектелуі мүмкін.
52-баптың 5-тармағының 3-тармақшасы: бір мандатты аумақтық сайлау округінде сайланған депутат конституциялық заңда айқындалған тәртіппен сайлаушылар кері шақырып алған кезде өз мандатынан айырылады.
