Қар барысы – қызыл кітапқа енген көптеген жануарлардың бірі ғана емес, сонымен қатар Тәуелсіз Қазақстанның ұлттық символы. Адамның көзіне көп түспейтін бұл жануар негізінен таулы аймақтарда тіршілік етеді.
Саны және тіршілік ету ортасы
Жойылып кету қаупі төнген жыртқыш ретінде ілбіс халықаралық табиғатты қорғау одағының (IUCN) қызыл кітабына, сондай-ақ Қазақстан, Бутан, Ресей, Қырғызстан, Непал, Өзбекстан, Моңғолия, Тәжікстан, Қытай, Үндістан, Пәкістан және Ауғанстан, соның ішінде 12 елдің ұлттық қызыл кітабына енгізілген Соңғы жылдары Қазақстанда жануарлар дүниесін қорғаудың оң тенденциясы байқалды. Бұл сирек кездесетін жануардың жойылып кету мәселесін шешу үшін БҰҰ-ның даму бағдарламасы ұлттық серіктестермен бірлесе отырып, Қазақстанда бұлан мен оның мекендейтін жерлерін сақтау жұмыстарын бастады. Бұл жоба 2018 жылдан бастап БҰҰДБ мен жаһандық қоршаған ортаны қорғау қорының ынтымақтастығы аясында жүзеге асырылуда.
Жобаның маңызды нәтижелерінің бірі елдегі барыстардың саны туралы жыл сайынғы есеп беру жүйесін құру болды. 1990 жылдың басынан бастап оның саны екі есеге өсті. Қазір Қазақстанда олардың шамамен 152-189-ы бар. Бұл 2019 жылмен салыстырғанда 26%-ға көп. Бұл деректер камерамен және еліміздің таулы аймақтарында, соның ішінде Алтай, Жетісу, Алатау тауларында және Тянь-Шаньның солтүстігі мен Батысында жүргізілген ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелерімен расталады.
– 1980 жылдардың басында Қазақстандағы қар барыстарының санын алғаш рет есептеу жүргізілген кезде олардың саны 180-200 болды. Алайда, 1990 жылдары әлеуметтік-экономикалық қиындықтар мен браконьерліктің таралуы жағдайында бұл сирек кездесетін жыртқыштың саны 100 басқа дейін азайып кетті. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар – ұлттық парктер мен қорықтардың құрылуының арқасында ғана жағдай тұрақтала бастады. Бұл шаралар барыстар үшін қауіпсіз өмір сүру жағдайларын жасауға мүмкіндік берді, бұл олардың санының біртіндеп өсуіне ықпал етті. Бүгінгі таңда елдегі барыстардың саны 189 жетті, – дейді ҚР ҒЖБМ зоология институтының өкілі, қар барысын бақылау орталығының жетекшісі, «Snow Leopard Foundation» ҚМФ атқарушы директоры Алексей Грачев.
Ол ілбіс Қазақстанның барлық негізгі тау экожүйесінде, соның ішінде Оңтүстік, Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанда мекендейтінін атап өтті. Олардың таралу аймағы Түркістан, Жамбыл, Алматы, Абай, Шығыс Қазақстан облыстары және Жетісу өңірі сияқты облыстарды қамтиды.
– Іле Алатауы, Алтын-Емел, Көлсай көлдері, Катонқарағай, Сайрам-Өгем және Жоңғар Алатауы ұлттық саябағы сияқты ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға барыстар белсенді түрде қоныстана бастады. Бұл табиғи қорықтар барыстардың қауіпсіз өмір сүру жағдайларын қамтамасыз етеді. Қазіргі уақытта жыртқыш саны бірте-бірте 1980 жылдары тіркелген тарихи максимумға жақындап келеді, – деді.
Зоологтің сөзінше, барыстың ең көп саны Жетісу өңірінде мекендейді. Бұл халықтың жоғары тығыздығына, азық-түлік қорының молдығына, қолайлы экологиялық жағдайға және қорғаныстың болуына байланысты. Бұл жыртқыштар Катонқарағай мемлекеттік ұлттық табиғи саябағында аз кездеседі. Бірақ, осыған қарамастан, бұл ұлттық саябақта орнатылған камераға бірнеше рет түсіп қалған.
– Катонқарағай ұлттық табиғи саябағында бұрын барыстар әлдеқайда көп болған, бірақ уақыт өте олардың саны азайып кеткен. 2017 жылдан бері осы өңірде зерттеу жұмыстарын жүргізіп жатырмыз. Бастапқыда біз аяқ іздерін таптық, бірақ олардың нақты барысқа тиесілі екенін растай алмадық, өйткені бұл аймақта табан ізі ұқсас басқа жануарлар бар. Дегенмен, 2020-2021 жылдары камералар барыстарды түсірген кезде біз олардың бар екеніне 100% сенімді болдық. Бұл популяцияның қалпына келе жатқанын және көбею процесінің жалғасып жатқанын растайды, – деп бөлісті зоолог.
Жойылып кету қаупі
БҰҰДБ мамандары қар барысы санының азаюының негізгі қауіп-қатері тұрақсыз ауыл шаруашылығымен байланысты екенін атап өтті.
– Бізге ерекше қорғалатын аумақтарды бақылау керек. Ең бастысы адамның қатысуын барынша азайту және барлық ықтимал қауіптерді жою қажет: браконьерлік, мал жаю, туризмді дұрыс дамытпау. Қазір жұртшылық Алматының айналасындағы Медеу, Шымбұлақ секілді көрікті жерлерге жиі бара бастағанын көріп отырмыз. Бұрын бұл жерлер барыстардың мекені болған, бірақ қазір оларды өте сирек кездестіруге болады. Оның орнына аумақтарды қаңғыбас иттер басып алды. Дегенмен, қар барыстары әлі күнге дейін көрші шатқалдардың айналасын – Алматы қорығы мен Іле Алатауы ұлттық паркінің аумақтарын мекендейді. Алматы қаласының аумағын қазіргі уақытта 5-ке жуық қар барысы мекендейді, бұл – адамдардың болуына үйренген, бірақ саны шектеулі бірегей популяция, – деп атап өтті Алексей Грачев.
Барыстың азығы басқа жабайы жануарлардың популяциясының санына да маңызды рөл атқарады. Негізі азығы – сібір тау ешкісі. Сонымен қатар тұяқты жануарлар (елік, қоян, жабайық қабан және тағы басқалары) қорегіне жатады. Алайда, тамақ іздеуге шыққан кезде барыстар сілеусін, жолбарыс және қасқыр сияқты басқа жыртқыштармен кездесіп, ресурстар үшін төбелесіп, тіпті соңы өлімге әкелуі де мүмкін.
– Мұндай жағдайды тауда зерттеу жұмыстарын жүргізіп жүргенде кездестірдік. Камералардың көмегімен біз екі кішкентай аланын ерткен барысты түсіріп алдық. Біз қасқырлардың олардың ізіне түскенін байқадық. Қасқырлар барыстың қас жауы деген қорытындыға келдік. Бұл азық тапшы кезде, қыста болды, – деді А. Грачев.
Ол жаңа туған барыстардың өлім-жітімінің айтарлықтай жоғары екенін айтты. Қазақстанда жыл сайын 30-50 барыс дүниеге келеді, бірақ популяциясы жылына 2-3 дара ғана көбейеді.
– Ұлттық парктер сияқты ерекше қорғалатын аймақтарда қар барыстары белсенді түрде қоныстанған. Әрбір ілбістің, әсіресе еркектерінің қорғайтын жеке аймағы бар. Жастары, әдетте, бұл аумақтарды тастап кетуге мәжбүр. Жаңа қорғалатын аумақтар құрылмаса, олардың барар жері қалмайды. Бұл жағдайда барыстар көрші елдерге – Қытай мен Ресейге қоныс аударуы немесе ұлттық парктер мен қорықтардың шекарасынан шығып кетуі мүмкін, бұл жергілікті мал шаруашылығымен айналысатын фермерлерге қауіп төндіреді. Барыстар қорек іздеп, малға шабуы мүмкін немесе аштықтан қырылып қалады, – деп атап өтті спикер.
Қандай шаралар қабылданып жатыр?
Қазақстанда қызыл кітапқа енгізілген жануарлар мен құстар мекендейтін 10 қорық, 15 ұлттық саябақ, 7 қорық және 3 аймақтық саябақ бар.
Елдегі барыс популяциясының шамамен 70%-ы ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда кездеседі. Осы бірегей түрдің жойылып кету қаупіне жауап ретінде мемлекет маңызды шаралар қабылдады. Атап айтқанда, ғалымдар мен инспекторлардың жалақысы көбейтілді, ормандарды өрттен және браконьерліктен қорғау жұмыстары күшейтілді, фототүсіргіш құрылғылар сатып алынды. Сондай-ақ, Қазақстандағы жағдайды жүйелі бағалау үшін белсенді мониторинг орталығы жұмыс істейді.
2021 жылдың қараша айында Қазақстанда алғаш рет барыстың спутниктік телеметриясы өтті. Спутниктік телеметрия-әлемнің көптеген елдерінде кеңінен қолданылатын қауіпсіз және тиімді әдіс. Бұл ғалымдарға жануарлардың орналасқан жері, ықтимал қауіптері, азық-түлік базасы туралы ең сенімді деректерді алуға мүмкіндік береді. Алғаш рет “Алтын емел” ұлттық саябағында халықаралық және отандық мамандардың қатысуымен навигациялық жабдықтары бар белгі орнатылды. 2021-2023 жылдар аралығында Солтүстік және Орталық Тянь-Шань тауларында барлығы 11 барысқа спутниктік телеметрия жүргізілді.
Алынған мәліметтер ғалымдарға барыстардың Қазақстан ішінде де, шекара арқылы да көрші мемлекеттерге өту жолдарын анықтауға мүмкіндік берді. Қазіргі уақытта оның Қытай мен Қырғызстанға көші-қон карталарында тіркелген сенімді бағыты бар. Жыртқышты жылыстату тәсілдері туралы ақпарат ЕҚТА-ны жақсарту және жыртқышты одан әрі қорғау шаралары үшін маңызды практикалық маңызға ие.
Жамбыл облысында қар барыстарының болуы сирек кездесетін жануарларды қорғауды қамтамасыз ететін Меркі облыстық табиғи паркін құруға негіз болды. Жалпы алғанда, БҰҰДБ ауданы 1,6 миллион гектардан асатын алты жаңа ЕҚТА құру және қолданыстағы үш учаскені 214 мың гектардан астам аумаққа дейін кеңейту үшін жаратылыстану-ғылыми және техникалық-экономикалық негіздемені аяқтады.
— Қазақстан – ілбіс санын қалпына келтіруге болатынын бүкіл әлемге дәлелдеген бірден-бір мемлекет. Көптеген елде бұл жыртқыштардың популяциясы азайып келеді немесе тұрақты төмен деңгейде қалады. Сондықтан бұл біз үшін үлкен жетістік. Бұл нәтижелерді халықаралық табиғатты қорғау қауымдастығы жоғары бағалады. Қазақстанда қар барыстарын сақтай отырып, біз осы бірегей түрдің ғаламдық популяциясын қолдаймыз, — деді зоолог.
2024 жылы БҰҰДБ бастамасымен Қазақстан мен Қырғызстанның табиғи аумақтары арасындағы барысты сақтау мәселелері бойынша келісімге қол қойылды. Меморандум жыртқышты және оның Солтүстік Тянь-Шань тауларындағы мекендейтін жерлерін зерттеу және сақтау бойынша бірлескен іс-шараларды төрт қорғалатын табиғи аумақ арқылы үйлестіруге мүмкіндік береді: Көлсай көлдері ұлттық Паркі, Алматы мемлекеттік табиғи қорығы, Іле Алатауы ұлттық паркі аумақтарында, Қазақстан Республикасы және Қырғыз Республикасының Чон Кемин мемлекеттік табиғи паркі.
