Елімізде алимент өндіру бойынша іс жүргізу сотта қаралады, оның орындалуын прокуратура бақылайды. Ал Әділет министрлігі істі сот орындаушыларына тапсырады. Қазір жалақысын қысқартып жатқан әкесі, бұрынғы жұбайынан ақша талап еткен анасы өзара келісе алмай, балаға қамқорлық жасау қиынға соқты. Осы орайда алимент ісі реформаға мұқтаж ба, жоқ па деген сұраққа жауап тауып көреміз.
Заңда не делінген?
Алимент ісі елде “неке және отбасы туралы” кодекс негізінде қаралады. Кодексте былай делінген: “алимент – бұл бір адам оны алуға құқығы бар басқа адамға аударуға міндетті ақшалай немесе материалдық қаражат.”
Көлемі балалар санына байланысты өзгереді. Бір балаға табысының төрттен бір бөлігін беру керек. Яғни, егер 100 мың теңге есептелсе, баланы асырауға 25 мың теңге бөлінеді.
Екі балаға табыстың үштен бірі, үш және одан да көп балаға жартысы тиесілі. Реформа қажет пе? Көп жылдық тәжірибесі бар сот орындаушысы Нұрлан Зинегалиев баланың жасына байланысты ақша сомасын өзгерту қаншалықты тиімді және тиімсіз екенін айтты.
Тиімді тұстары:
- Баланың өтініші толығымен қанағаттандырылды;
- Туғаннан бастап мектепке дейін тамақтану, киім-кешек, түрлі медициналық қызметтерге шығындар жабылады;
- “Білмеймін, – деді ол, – бірақ білмеймін.“;
- Бір ата-ана салмақ қосып қана қоймайды, екіншісі де сол жауапкершілікті сезінеді;
Кемшіліктері:
- Есеп көбейеді, басқару қиындай түседі. Яғни, егер төлем баланың жасына сәйкес белгіленсе, алимент мөлшері үнемі өзгеріп отырады. Бұл сот орындаушыларының, жұмыс берушілердің және процестің басқа қатысушыларының жұмысын қиындатады;
- Егер алимент мөлшері үнемі өзгеріп отырса, ата-аналарға шығындарын есептеу, оларды басқару қиындай түседі;
- Ата-аналар арасындағы дау бітпей, жалғаса береді.
- Олардың бірі жас талаптарын есептеу негізсіз деп, дауласуға тырысуы мүмкін;
- Алимент жинаушы баланың қажеттіліктерін асыра бағалайды және жасөспірім кезіндегі шығындарды тексеру қиынға соғады;
Бұл маманның қорытындысы.
— Баланың жасына байланысты алимент төлеу жүйесін енгізу пайдалы болуы мүмкін. Бірақ механизмді мұқият әзірлеу керек. Ата-ананың келісімі бойынша немесе сот белгілеген үлкен шығындарды жабу үшін тұрақты базалық төлемді және қосымша жарналарды қарастыратын жүйе тиімдірек болады деп есептеймін. Сонымен бірге алименттің ең төменгі мөлшерін бекітуді ұсынар едім. Бұл бір балаға ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен болмайтын сома болуы тиіс. Алимент төлеуден қасақана жалтару, оның ішінде кірісті жасыру немесе жұмысқа орналасудан қасақана жалтару үшін қылмыстық жауаптылық қарастырылса дейміз. Бұл өзгерістер алимент бойынша міндеттемелерді орындау тиімділігін арттыруға және балалар мен олардың заңды өкілдерінің құқығын қорғауға мүмкіндік береді, — деді сот орындаушы.
Әкесіз, ата-әжесіз…
Ақтөбе облысында 2022 жылы алиментті әкесінен емес, ата-әжесінен өндіріп алу ісі қаралды. Бұған дейін сот орындаушылары борышкерге бірнеше рет ескерту жасап, өндірістік шаралар қолданып, тіпті әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікке тартқан.
Ол Қылмыстық кодекстің 139-бабын негізге ала отырып, жауапқа тартылғанымен, алимент төлемеген. Егер қарыз 6 миллион Теңгеден асса, өндіріп алушыға атасы мен әжесінен өндіріп алу ұсынылды.
— Еш амал қалмаған кезде ата-әжесінен алимент өндіруге болатынын айтамыз. Бұл «Неке және отбасы туралы» кодекстің 152-бабында жазулы тұр. Қазір атасы немересіне алимент төлеп отыр. Тағы бір іс болды. Өндіріп алушы ата-әжесін сотқа шақыра бастаған кезде борышкер табылды. Бұрын жасырынып, іздеуде жүрген борышкер хабарласып, жауапкершілігін мойынына алды. Алимент берешегін өтеп, ай сайын төлеп отыр, — деді сот орындаушысы.
Анасы мен әкесі ортақ шотқа ақша аударуы керек – Аманғос Құлов.
“Қазақстан әкелері” республикалық әкелер Қауымдастығының төрағасы Амангос Кулов, әкелердің құқықтарын қорғайтын және елдегі жалғызбасты әкелерді қолдайтын, алиментті реформалау қажет деп санайды. Ол екі ұсыныс жасады.
— Біріншіден, балаға есепшот ашып, анасы да, әкесі де оған ай сайын ақша аударуы тиіс. Мәселен әке 25 мың, анасы 25 мың теңге аударса, оның 20 мың теңгесі сол есепшотта қалып, жинала берсін. Ал 30 мың теңгені бала өз қажетіне жұмсауына болады. Екіншіден, бір аптаның екі күнін емес, 4 күнін бала әкесімен өткізуі керек. Қазір тек сенбі-жексенбі көруіне мүмкіндік береді. Бұл дұрыс емес, — дейді Аманғос Құлов.
Әйелдер “Қазақстан әкелері ” Республикалық әкелер қауымдастығына” әке алимент төлемейді” деп шағымданған жоқ. Керісінше, балаларын көре алмаған әкелер, алимент төлесе де, көмек сұраған.
Ресми алимент төлемейді – қала тұрғыны
Қала тұрғыны өзара келісім бойынша алимент төлеуден бас тартты. Алайда баланың әкесі киім-кешек, үйірме ақысын төлейді.
— Алимент өндіру ісі өте қиын болды. Жұмысы жоқ екенін айтып, сәл күтуімді сұрады. Кейін шетелден көлік әкелетін болып, шекарадан өтуі қиындағанда «бас тартамын» деген қолхат сұрап, алимент өндіру ісін тоқтаттық. Осыдан кейін баласына хабарласқанымен, ақша бермеді. Арада жылдар өткенде қайта байланыс орнатып, қазір үйірмелері мен кейде киім-кешегінің ақшасын төлейді. Дегенмен бережақ әкелердің шетелге шығуына тыйым салатын заң талабы дұрыс, — деді қала тұрғыны.
Қаланың басқа тұрғынының бұрынғы күйеуі peacock жеке бизнесінде тіркелген, оның ең төменгі жалақы алғанын, содан кейін шамамен 19 мың теңге төлегенін растады.
— Бұрынғы күйеуім жиһаз жасаумен айналысты. Мұны біліп-көріп отырмын. Сөйтіп бірнеше рет прокуратура, Әділет департаментіне арыз жаздым. Бәрі де сот орындаушысының жұмысынан еш кінәрат таппады. Қатты қиналдым. Ішерге тамақ таппай қалған кезде тоңазытқыштың бос тұрғанын көрсету үшін фотоға түсіріп, жібердім. Сол кезде сот орындаушы бұрынғы күйеуіммен кездестіріп, медиациялық келісімге келдік. Ол маған ай сайын 80 мың төлеп оқыратынын айтты, ал мен мәжбүрлі түрде өндіру сот актісін кері қайтардым. Бұл дұрыс шешім болды, — деді қала тұрғыны Қаламқас.
Неліктен әкесі алимент төлеуден жалтарады?
Ерлі-зайыптылар ажырасқанда, көп жағдайда бала анасының қасында қалады. Ал әкесі асыраушысының қамытын бірден шеше алмайды. Ол баласына қамқорлық жасауды жалғастырып, сұрағанын беріп, қолдау көрсетуі керек. Алайда, көп жағдайда әкесі қашып кетеді, ал анасы сотпен және сот орындаушыларымен сырласады.
— Кейбір борышкер — жеке кәсіпкер. Сәйкесінше олар мемлекеттік кірістер басқармасына табысы туралы ақпарат беріп, салық төлейді. Кейде сол жеке кәсіпкер өзіне ең төменгі жалақыны белгілеп, табысын жасырын ұстайды. Ажырасқан соң аз ғана айлығын көрсетіп, екі арада араздық өрши түседі. Ең төменгі жалақы 85 мың теңге десек, оның 10% салыққа ұсталады. Қолға тиген 76 500 теңге деп есептесек, соның төрттен бір бөлігін, яғни, 19 125 теңгені беруі тиіс. Әрине, бір балаға бір айға бұл жетпейді. Осы кезде оның бұрынғы табысын білетін, көрген әйел берешекті анықтау қаулысына келіспей, сотқа жүгінеді. Мысалға 100 алимент төлеуші болса, өкінішке қарай оның 40-50-і ең төменгі жалақыны көрсетеді, — деді сот орындаушы Нұрлан Зинеғалиев.
Дәл осы сәтте сот орындаушыларының өздері зерттеу жүргізеді және тергеуді қабылдамайды. Ресми құжатты сұрайды, сол құжат негізінде сот актісін орындайды.
— Шын мәнінде кәсіпкер, бірақ оны жасырын ұстауы, үшінші бір тұлғаның атынан жұмыс жүргізуі мүмкін. Өндіріп алушы мүлкін, кәсібін ата-анасының атына аударып қойғанын айтады. Тіпті солардың есепшотын қолданып, жұмыс істейтіндер бар. Бәрін айтып келеді. Алайда біз сот орындаушы ретінде тек құжатты ғана тіркеп, соны негізге аламыз. Біз борышкермен де, өндіріп алушымен де сөйлесіп, сұраймыз. Сот орындаушы заң аясында барлық мүмкіндікті пайдаланып, өндіруге күш салады. Ал борышкерде сана болмаса, «менің балам бар, оған көмектесуім керек, ол жақсы өмір сүруі керек» деген ой мазаламаса кейбір заң талаптары, мәжбүрлеп өндіру шарасы еш нәтиже көрсетпейді, — деді сот орындаушы.
Осы тұста “қашқын” әкелерден бөлек жанашыр әкелер де бар екенін ұмытпаған жөн. Жалақысы жақсы, балаларына қомақты ақшасы бар әке де кездеседі.
— Өндірісте бір іс болды. Борышкердің жұмысы, табысы жақсы. Өндіріп алушы айына 500 мың теңгеден астам ақша алады бір балаға. Сонымен бірге әкесі үнемі баласының жанына табылады, үйірмелерге апарады. Мұның сыры неде? Ерлі-зайыпты ажырасқан соң да достық қарым-қатынасты сақтап қалды. Көп жағдайда тараптар арасында өшпенділік болады, ол үдей түседі. Кейде алиментке мұқтаж болмаса да «қалай кек аламын, қамап тастаймын» деп сұрайды. Екеуі де жағдайды саналы түрде қабылдамайды, жанын жаралағысы келеді. Біз заң маманы ретінде мұны айтқанымыз қисынсыз болуы мүмкін. Бірақ шын мәнінде солай, — деді Нұрлан Зинеғалиев.
