Соңғы уақытта отандық БАҚ апат туралы жаңалықтарды жиі жариялауда. Шынында да, Қазақстанда жыл сайын жол-көлік оқиғаларынан мыңдаған адам қаза табатыны жасырын емес. Ал себепке келетін болсақ, тараптардың пікірлері әртүрлі: жолдың сапасыздығы, көліктердің тозуы немесе жүргізушілердің жауапсыздығы. Қазір біз шын мәнін анықтап көреміз.
30 жыл ішінде 86,5 мың адам қайтыс болды
Бұл тақырыптың Қазақстанда өзектілігі соншалық, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы жолдауында осы тақырыпқа ерекше тоқталып, жол-көлік оқиғаларының артында көптеген шешілмеген мәселелер тұрғанын атап өтті.
Біріншіден, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің мәліметінше, 1992-2022 жылдар аралығында жол-көлік оқиғаларынан 86 509 адам қайтыс болған. Сондықтан жыл сайын орта есеппен 2,9 мыңға жуық азамат қайтыс болады.
Алайда, кейінгі жылдары жазатайым оқиғалар мен олардан қайтыс болғандар саны алдыңғы жылдармен салыстырғанда азайды. Әрине, қазірдің өзінде мәселе жойылған жоқ, ақпарат ағынының артуына байланысты жағдай тым күрделі болып көрінеді. Осылайша, 1991 жылы жол апатынан 4342 адам қайтыс болды, бұл 2023 жылмен салыстырғанда 2,2 есе көп. Жыл сайын, оның ішінде 2013 жылы қайтыс болғандар саны 3 мың адамнан төмендеді. Тек 2014 жылдан бастап бұл көрсеткіш аздап баяулады – 2585 адам. Қалған жылдардағы деңгейдің қандай болғанын төмендегі кестеден көре аламыз.
Сапасыз жол немесе жауапсыз жүргізуші
Ағымдағы жылдың мамыр айында Ішкі істер министрлігі жыл басынан бері 4 айдан астам уақыт ішінде жол-көлік оқиғаларында 542 адам қаза тапқанын, 7 мың адам түрлі жолдармен жарақат алғанын хабарлады. Сонымен бірге, агенттік жол-көлік оқиғаларының көбеюіне елдегі жолдардың сапасыздығы себеп болғанын атап өтті.
Қазақстандағы автомобиль жолдарының жалпы ұзындығы 95 мың шақырымды құрайды, Оның 25 мың шақырымы республикалық маңызы бар автомобиль жолдары. Көлік Министрлігі 2024 жылдың алғашқы 6 айында елімізде жол құрылысы бойынша рекорд орнатқанын хабарлады. 12 мың шақырым жол жөнделді, Оның Ішінде 8 мың шақырымы – республикалық, 4 мың шақырымы – жергілікті желілер. Осындай оң көрсеткіштерге қарамастан, қаланы байланыстыратын жолдардың сапасы әлі толық жақсарған жоқ. Сонымен қатар, тұрғындар Батыс Қазақстан облысы мен Ақтөбе облысындағы ауданаралық болып табылатын Қызылорда-Жезқазған тас жолы туралы жақсы біледі, оның құрылысы әлі аяқталмаған, дегенмен ондаған жылдар бойы айтылып келеді.
Елдегі жол – көлік оқиғалары адам өмірі мен қоғамына қауіп төндіріп қана қоймайды, сонымен бірге мемлекеттің имиджіне, оның ішінде оның туристік әлеуетіне теріс әсер етеді. 2023 жылы дүниежүзілік Экономикалық форумның жол сапасы бойынша рейтингінде Қазақстан 137 елдің ішінде 93-ші орынды иеленді.
Дегенмен, барлығын жол сапасымен қамту мүмкін емес. Бұрылуға келетін болсақ, мәселе жүргізушілердің жауапкершілігінде. Қазақстан республикасы ұлттық статистика Бюросының мәліметі бойынша, 2020 жылы жол – көлік оқиғаларының 96,3%-ы жүргізушілердің кінәсінен болған, 2021 жылы – 93,7%, 2022 жылы – 86,8%. Әлем елдерінде де осындай тенденция байқалғанына қарамастан, жүргізушілерден жауапкершілікті талап етіп, заң нормаларын қатаңдататындар көп, көрсеткіштер айтарлықтай төмендемейді. Өткен жылы көршілес Ресейде жол-көлік оқиғаларынан 14,5 мың адам, Өзбекстанда 2,3 мыңға жуық адам қайтыс болды.
Кейбір сарапшылар апат 5,5 есе көп болғанын айтады
Осыдан кейін біз автосақтандырумен айналысатын компаниялардан деректерді сұрадық. Сондай-ақ олардың айтары бар, мысалы, “Еуразия” сақтандыру компаниясының сарапшылары мемлекеттік несие бюросындағы сақтандыру төлемдерін қарастыра отырып, 2023 жылы Қазақстанда кемінде 90 мың жол-көлік оқиғасы болғанын айтады. Бұл ресми мәліметтерден 5,5 есе көп. Елімізде 5 миллионнан астам автокөлік бар, олардың 3%-ы өткен жылы жол-көлік оқиғаларына қатысқан.
– Әдетте апат жүргізушілердің жол қозғалысы ережелерін бұзуынан болады. Бірақ бәрін жүргізушілерге жаба салу тағы негізсіз. Көліктердің біразы тозды, оның үстіне жол инфрақұрылымы жоғары деңгейде дамымаған.
Көп жолдардың жүктемесі тым артық, өткізу деңгейіне сәйкес келмейді. Соның әсерінен кейбіреулер қарсы жолаққа шығады. Ел бойынша бағдаршам жетіспейтін жолдар бар, салдарынан жаяу жүргіншілер зардап шегеді.
Негізі жол-көлік оқиғалары мен қаза тапқандарды азайту – стратегиялық міндет. Сондықтан жол қозғалысы ережелеріне бақылауды күшейтіп, тек жүргізушілердің жауапкершілігін арттыруды ғана емес, инфрақұрылымды жаңғыртуды қолға алу қажет. Қалалардағы жол қозғалысына көзқарасты өзгерткен абзал, жылдамдық режимін төмендетіп, Vision Zero қағидатын енгізген жөн. Тағы бір мәселе – автомобиль паркін мейлінше жаңартқанымыз дұрыс, – деп жауап берді компания өкілдері сауалымызға.
Дәрігерлер энергетикалық сусындардан көреді
Көлік министрлігі 2025 жылдан бастап рульі оң жағында орналасқан автокөлік иелері такси қызметін атқара алмайтынын хабарлады. Ол үшін қалааралық тасымалдауда танымал inDriver, Yandex компанияларымен келісім жасалды. Бұл сонымен қатар жол-көлік оқиғаларының азаюына ықпал етеді. Әйтпесе, алыс жолдарда апатқа ұшыраған көліктерді қарасақ, рульі оң жақта орналасқан Toyota Alphard сияқты көліктерді жиі көреміз.
Ал дәрігерлер жол апатының келесі себебі ретінде энергетикалық сусындарды атайды. Егер қала арасында таксимен саяхаттайтын адамдар болса, олардың көпшілігінің ұйқысыз жүретінін және олардың көпшілігінің энергетикалық сусындар ішетінін көргендері анық. Дәрігер-терапевт Надир Нарзулланың айтуынша, осы сусындардың кесірінен жүргізушілер жолда көлікті басқара алмай қалады.
– Жол апатының көбеюінің бірінші себебі – энергетикалық сусындар. Көбі назар аудармайды, энергетикалық сусындарды шығарушы компаниялардың өзі «жүйке жүйесі қозған адамдарға тыйым салынады» деп ескерткен. Жүйке жүйесі қозған адамдарға кімді жатқызамыз? Мәселен, неврология бойынша ұйқысы қанбаған немесе ұйқысы дұрыс болмаған адамдар осы санатқа кіргізіледі. Елімізде такси жүргізушілері ұйқысы қанбаған күйі энергетикалық сусын алып жолға шыға беретінін жақсы білеміз. Бұл сусынның ішіндегі L-карнитин және кофеин заттары жүйке жүйесін толықтай блоктайды. Жүргізушінің көзі ашық, сөйлеп, әңгімелесуі мүмкін, бірақ өзін басқара алмайтын күйде болады. Адам мұны сезінбеуі мүмкін, шынында барлығы өз бақылауында болмайды, – деп жеткізді маман.
Қорытындыларға келе, біз мәселенің өзектілігін жоймайтын бірнеше факторлар бар екенін көрсеттік. Кейбіреулерін инфрақұрылымды дамыту, заң нормаларын қатаңдату арқылы шешуге болады, бірақ жүргізушілер жауапкершілікті сезінбейінше, өзгерістер аз болатынына күмән жоқ.
