Қазақстанның жері өткен ғасырдың ортасында КСРО-ның жазалау лагерьлерінің торабына айналғаны белгілі. Бұл лагерьлерде миллиондаған адам ауыр еңбекке жегіліп, адам төзгісіз жағдайда құқықтары тапталды. Бірақ ел территориясында одан басқа да көптеген жазалау лагері мен түрме болды. Олардың кейбірі туралы қазір толығырақ айтып кетеміз.
Кеңестік лагерьлерді зерттеу ұзақ тарихнамалық сипаттағы көлемді жұмыс әрі бөлек және егжей-тегжейлі талдауға лайық тақырып. Алайда біз әлі күнге дейін одақта қанша лагерь болғанын, олардың қай жерде болғанын, қалай пайда болғанын және қалай жабылғанын, не істегенін және әрқайсында қанша тұтқын ұсталғанын нақты білмейміз.
Ресми түрде жүйе мыңдаған лагерь бөлімшелері мен пункттері, 425 колониясы, сондай-ақ 2000-нан астам 53 лагерь басқармасын біріктірді.
Қазақстан аумағында түзеу-еңбек лагерлері (ГУЛАГ) бас басқармасының 11 лагері құрылды: АЛЖИР, КарЛАГ, Дальный, Дала лагері, Камышлаг, Песчаный, Ақтөбе, Жезқазғанлаг, Петропавл, Кеңгір және Өскемен лагері. Бұл түрі бойынша және тұтқындарды ұстау формасы әрқилы түзеу-еңбек, ерекше және тексеру-сүзу лагерлері. Тапқан мәліметіміз бойынша осы лагерьлерге тоқталып өтейік.
Степлаг (Дала лагері)
Степлаг – Қазақстан аумағында болған ең ірі жазалау лагерьлерінің бірі. Степлаг 1948 жылы құрылды және 1956 жылға дейін жұмыс істеді. Бұл лагерьде КСРО-ның әр түрлі аймақтарынан депортацияланған көптеген халықтардың өкілдері, саяси тұтқындар мен әскери тұтқындар ұсталды.
Степлагтың басты лагерьлерінің бірі Жезқазған қаласының маңында орналасты. Лагерь тұтқындары мыс өндіру саласында, құрылыс жұмыстарында және басқа да ауыр жұмыстарда қолданылды.
Гулаг тарихы музейінің жазуы бойынша, 1954 жылы Александр Солженицынның “ГУЛАГ архипелагы” романында сипатталған Кеңгір көтерілісі болған.
Степлаг тұтқындарының күшімен байыту фабрикасы, ЖЭО, тұрғын үйлер, Кеңгір су қоймасының бөгеттері салынды. 1948 жылдан бастап тұтқындар көмір шахталарында жұмыс істеді және марганец кен орындарын игерумен айналысты.
Ақтөбе лагері
Ақтөбе лагері де Қазақстандағы жазалау лагерьлерінің бірі болды. Бұл лагерьде көптеген әртүрлі ұлт өкілдері, соның ішінде қазақтар да ұсталды. Лагерьде тұтқындар ауыр жұмысқа тартылды, олардың арасында көптеген адам қаза тапты.
Ақтөбе лагерінің нақты орналасқан жері туралы мәліметтер аз, бірақ оның Қазақстанның батыс бөлігінде орналасқаны белгілі.
Кеңес лагерьлерінің картасы сайтындағы мәлімет бойынша, Ақтөбе түзету-еңбек лагері 1940 жылы 27 ақпанда ұйымдастырылып, 1946 жылдың 24 сәуіріне дейін жұмыс істеді. Лагерь басқармасы Қазақ КСР Ақтөбе қаласында орналасқан. Лагерьдің негізгі өндірістік міндеті металлургия саласының қажеттіліктері үшін пайдалы қазбаларды өндіру болды. Мұнда ұсталған тұтқындардың ең көп саны 1943 жылы тіркеліп, 14 842 адамға жеткен.
Ақтөбе лагері тұтқындарының еңбегі мынадай жұмыстарға қолданылған:
Ақтөбе ферроқорытпа комбинатын салу, геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу;
Дон және Кемпірсай кен орындарында хром және темір-никель кендерін өндіру және жөнелту;
Батамшы никель кенішінің карьерлерін пайдалану;
“Южуралникель” комбинатының Кемпірсай кен басқармасын салу;
Мұғалжар кварцит карьерін игеру, № 1 Берчогур көмір шахтасы, жылу электр орталығын салу жеке тігін өндірісіне қызмет көрсету үшін Ағаш өңдеу комбинаты, кірпіш зауыты, Куйбышев және Орынбор облыстарында Ағаш өңдеу, тұрғын үй, су құбыры, паровоз депосы, Теміржол жолы, тасжол, ұсақтау-сұрыптау фабрикасы құрылысын жүргізу, кірпіш, әк және алебастр өндіру, тас карьерлерін әзірлеу, сондай-ақ қосалқы ауыл шаруашылығы жұмыстарын жүргізу және балық аулау үшін қолданылды.
Долинка лагері
Долинка лагері (немесе Қарағанды еңбекпен түзеу лагері) ҚарЛАГ-тың бір бөлігі болып саналды, бірақ өзіндік ерекшеліктері де бар еді. Лагерь 1930—1959 жылдар аралығында жұмыс істеген. Бұл лагерьде де саяси тұтқындар, әскери тұтқындар және басқа да “халық жаулары” ұсталды.
Долинка ауылы қазіргі Қарағанды облысының аумағында орналасқан. Лагерьдің негізгі қызметі ауыл шаруашылығымен, құрылыс жұмыстарымен және көмір өндірумен байланысты болды. 1931 жылы мамырда теміржол аяқталды және пайдалануға берілді. Осыдан кейін жол салушылардың отбасылары Қарағанды облысы мен Осакаров ауданына қоныс аудара бастады.
1931 жылдың күзіне қарай 52 мың отбасы Орталық Қазақстанға жеткізілді. Отбасылар саңылауы жоқ вагондармен жеткізілді. Вагондар адамға лық толы еді. Сол вагондарда жүкті әйелдер, емізетін аналар, балалар, қарттар болған. Көптеген вагонда адамдар өле бастады. Марқұмдар тірілермен бірге межелі жерге дейін жеткізілді.
Қалғандардың ішінен Қарағанды – Балқаш жолының құрылысы үшін денесі мығым әрі күші бар адамдар таңдап алынған. Адамдар бұл лагерьде сұмдық езгіге тап болды. Норманы орындай алмағандардың асы қасақана қысқартылған. Шаршаған адамдар өлді. Өлгендердің денелері тікелей теміржол шетіне көміліп отырған.
ҚарЛАГ-та Қарағанды облыстық сотының көшпелі алқасы жұмыс істеді. Үкімдер жергілікті жерлерде орындалды. Сотталғандар басқа тұтқындар қазған шұңқырдың алдына тізе бүгіп, желкесіне оқ атылды. Атылғандар “қайтыс болды” деген белгімен тізімдік есепке алынды, жеке істері жойылып отырды.
Шығыс Қазақстан лагері (Ермаковлаг)
Шығыс Қазақстан лагері Шығыс Қазақстан облысында орналасқан. Бұл лагерьде де саяси тұтқындар, әскери тұтқындар және басқа да “халық жаулары” ұсталды. Мұнда тұтқындар негізінен құрылыс және тау-кен өнеркәсібінде жұмыс істеді. Лагерьдің қиын жағдайлары мен ауыр жұмыстары көптеген тұтқынның өмірін қиды.
Шығыс Қазақстан аумағында ресми түрде үш лагерь болды – № 347, 45, 790 (Ермаковлаг).
790 лагері 1951 жылы 31 Мамырда ұйымдастырылды және 1953 жылдың 14 мамырына дейін жұмыс істеді, содан кейін ол Ермаков лагерінің бөлімшесі болып өзгертілді. Лагерь басқармасы Қазақ КСР-Тур, Түркістан-Сібір темір жолының Аврора станциясының ауданында орналасқан. Жедел қолбасшылықта 790 құрылыс кезіндегі лагерь өнеркәсіптік құрылыс лагерлерінің бас дирекциясына есеп берді.
1952 жылы 18 сәуірде лагерьге құпиялылықтың бірінші дәрежесі берілді, аймақтан шығуға тек жарияламау туралы жазылыммен шығуға рұқсат етілді.
Семей лагері
Семей лагері (немесе Семипалатинск лагері) Семей қаласының маңында орналасқан. Бұл лагерьде де көптеген тұтқын ұсталды. Семей лагерінде тұтқындар құрылыс, ауыл шаруашылығы және басқа да салаларда жұмыс істеді. Лагерьдің қиын жағдайлары мен ауыр еңбегі көптеген тұтқындардың өмірін қиды.
Орал лагері
Орал лагері (немесе Уральск лагері) Батыс Қазақстан облысында орналасты. Бұл лагерьде көптеген тұтқындар ұсталды, олардың арасында саяси тұтқындар да болды. Орал лагерінде тұтқындар ауыр еңбекке тартылды, олардың жағдайлары өте қиын болды.
Петропавл лагері
Петропавл лагері (немесе Петропавловск лагері) Солтүстік Қазақстан облысында орналасқан. Бұл лагерьде де саяси тұтқындар мен басқа да тұтқындар ұсталды. Петропавл лагерінде тұтқындар ауыл шаруашылығында және құрылыс жұмыстарында еңбек етті.
Лагерьлердің салдары
Қазақстандағы жазалау лагерьлері көптеген адамға ауыр зиян келтірді. Бұл лагерьлерде ұсталған адамдардың басым көпшілігі жазықсыз еді, олар саяси көзқарастары немесе ұлттық тиістілігі үшін ғана жазаланды. Лагерьлердің қиын жағдайлары мен ауыр еңбектері олардың өміріне қатты ықпалын тигізді, көптеген адам қаза тапты.
Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейін бұл лагерьлердің тарихы зерттеліп, олардың құрбандарына құрмет көрсетілді. Қазақстан халқы бұл ауыр кезеңді ешқашан ұмытпайды және болашақ ұрпақтарға бұл туралы айту арқылы олардың қайта қайталануына жол бермейді.
Қазақстан аумағында Қарлаг пен Алжирден басқа да көптеген жазалау лагері болған. Бұл лагерьлерде миллиондаған адам ұсталып, ауыр еңбекте жұмыс істеді. Қазақстан халқы бұл ауыр кезеңді еске алып, құрбандарға құрмет көрсетіп отырады. Лагерьлердің тарихы болашақ ұрпақтарға сабақ болып, адам құқықтарының маңызын ұғынуға ықпал етеді.
