Біз жыл сайын мемлекеттік бюджет тапшылығы туындаған кезде үкімет Ұлттық қордан қосымша қаржы алатынын білеміз. Алайда, қазір ел билігі бұл үрдісті тоқтатып, бюджет шығыстарын қысқарту мәселесін алдағы жоспар ретінде қарастыруға тырысуда. Бұл ретте “ Ұлттық қор Неліктен соншалықты маңызды және үкімет қордан неге ақша алып жатыр?” деген сұрақтар туындайды. Біз бұған жауап табуға тырыстық.
Қор не үшін құрылды және қанша ақша сақталады?
Ұлттық қорды құрудың басты мақсаты болашақ ұрпаққа үлкен жинақ қалдыру болды. Бұл тек бізде ғана емес, әлем елдерінде де қалыптасқан үрдіс. Дегенмен, басты мақсаттан басқа тағы бір мақсат бар. Әлемдік шикізат нарығы өзгеріп, ел экономикасы қарқын алып жатқан кезеңдерде қордың қаражаты да келеңсіз құбылысты реттеуге жұмсалатын болады. Қысқасы, екі механизмнің біріншісі ұрпаққа қамқорлық жасауға, екіншісі тұрақтандыруға бағытталған.
Қазақстанның Ұлттық Қоры ХХІ ғасырдың басында, дәл 2000 жылы құрылды. Сол жылдың соңында 1,24 миллиард доллар жиналды. 2010 жылы қаржы шамамен 30 миллиардты құрады. 13 жылдан кейін, 2023 жылдың соңында қор 65,7 миллиард долларға жетті. Алайда, бұл ел тарихындағы ең жоғары көрсеткіш емес, 2014 жылдың тамыз айындағы жағдай бойынша Ұлттық қорда 77,2 миллиард доллар болды. Неліктен осы деңгейдегі қаражат көлемі азайды?
Кестеден көріп отырғанымыздай, 2014 жылдан бастап 2018 жылға дейінгі 4 жыл ішінде қор минус 19 миллиард долларға жуық қаражат бөлді. Ал алдағы 5 жылда ол 7,4 миллиардқа өсті. Енді жеке себептерге тоқталайық.
Бірінші себеп – сыртқы фактор
Біз жоғарыда Ұлттық қорды пайдаланудың екі тетігінің бірі – тұрақтандыру туралы айтқанымыз бекер емес. Яғни, бюджет тапшылығы туындаған кезде үкімет қордан қаражат тарта алады. Мәселен, өткен жылы қор мұнай сатудан түскен пайдадан 4,56 трлн теңге алды, дегенмен бюджетке 4,1 трлн теңге түсті. Сонда кіріс плюс 460 миллиард теңгені құрайды. 2015-2021 жылдары Ұлттық қор минус 800 миллиардтан 3,3 триллион теңгеге дейін болды, 2018 жылы 600 миллиард теңгеге өскенін айтпағанда. Оның өзіндік себебі бар. Экономикалық саясат Институтының директоры Қайырбек Арыстанбековтың айтуынша, Ұлттық қордың қысқаруына ықпал еткен факторлар 2014-2015 жылдары басталған.
– 2014 жылы Ұлттық қордағы қаржының көлемі 77 млрд доллардан асқаны рас. Одан кейін қаржы көлемі азая берді. Бұған ішкі және сыртқы бірнеше фактор себеп болды. Сыртқы факторды айтар болсақ, біз 2014-2015 жылдардан бастап Еуразиялық экономикалық одаққа мүше болдық. Осы одаққа кірмей тұрған уақытта Қазақстандағы тауардың бағалары көрші Ресеймен салыстырғанда 30-50 пайызға арзан болып тұрды. Одаққа кіре сала Қазақстан нарығына ресейлік тауарлар жаппай енді. Жұмыс күші ағылды, бизнесі кірді, капиталы араласты. Осылайша, біздегі өмір сүру қымбаттай бастады, ал Ресей сол қалпында қалды. Аталған үдеріске ілескен соң Қазақстанның әлеуметтік саласы қиын жағдайға түсті. Ақыры бюджет шығындарының өсуіне әкеліп соқтырды, – дейді сарапшы.
Екінші себеп – әлеуметтік фактор
Елдегі экономикалық өсім әлеуметтік саланы дүр сілкіндіргеннен кейін бәсеңдейтініне күмән жоқ. 2015-2021 жылдар аралығындағы экономикалық көрсеткіштер әсіресе нашар, сонымен қатар коронавирустық пандемияға байланысты әлеуметтік шығындар өсті. Бұл Ұлттық қордың да өспегенін білдіреді. Мемлекеттік шығындар көбейіп, кірістер жабылмағаннан кейін Ұлттық қорды пайдалану процесі күшейе түсті.
Мәселен, қазір мемлекеттік бюджеттің 40 пайызы әлеуметтік салаға жұмсалады. Бұған дейін мұғалімдер мен медицина қызметкерлерінің жалақысы екі есеге, әскери қызметшілер мен құтқарушылардың, өрт сөндірушілердің табыстары қосымша ұлғайтылған болатын. Мұның бәрі болған кезде, бұл бюджетке қысым жасайды. Яғни, мемлекеттік қызметкерлердің табысын арттыруға Ұлттық қордың ықпалы зор болды.
Үшінші себеп – мұнай бағасының төмендеуі
Бір жағынан, Үкіметтің Ұлттық қорды қолдауы мұнай бағасына да байланысты. Өйткені, біздің еліміз негізгі табысын шикізат экспортынан алады. Неліктен 2014 жылы қордағы мөлшерлеме жоғары болды? Қайырбек Арыстанбековтың айтуынша, мұнай бағасы бұған тікелей әсер еткен. 2014 жылдың соңында Brent маркалы мұнай барреліне 100 долларға дейінгі бағамен сатылды. Ал 2015 жылдан бастап баға төмендеді. Тіпті 2016 жылы барреліне 30 долларға дейін төмендейді. The current cost is within доллар 70. Егер мұнай бағасы осыдан тура он жыл бұрынғыдай барреліне 100 доллар болса, Ұлттық Қордан бюджетке қаражаттың түсуіне түбегейлі тосқауыл қойылар еді.
Айтпақшы, заңнамалық тұрғыдан алғанда, Ұлттық қорды пайдаланудың бірінші тетігі болашақ ұрпақтың мүддесі болып табылады. “Балаларға арналған Ұлттық қор” жобасы оның жүзеге асырылып жатқанын көрсетеді. Қазір қордың жылдық инвестициялық кірісінің 50 пайызы 18 жасқа толмаған балалардың шотына аударылады.
Салық жеңілдіктері және көлеңкелі экономиканың салдары
Өздеріңіз білетіндей, қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев ағымдағы жолдауында салық кодексін жетілдіруді тапсырған болатын. Бұл бекер емес, мысалы, мемлекеттік бюджет толықтырылмаған және Ұлттық Қор ұлғаймаған сияқты, бұған кейбір негізсіз жеңілдіктер әсер еткен. Экономист Қайырбек Арыстанбеков көптеген жеңілдіктерді түбегейлі алып тастау қажеттігін атап өтті.
– Егер Ұлттық қордан қаржы алмаймыз десек, оның екі жолы бар. Салық кодексінде 280-нен астам жеңілдіктер мен босатулар тізімі тұр. Соның 70 пайызын алып тастайтын болса, бюджетке қосымша 3 трлн теңгеден аса қаржы келуі мүмкін. Екіншіден, Қазақстанның жалпы ішкі өнімінде көлеңкелі экономиканың үлесі 18 пайызды құрайды. Үкімет сонымен тиімді күрессе, бюджетке қосымша 4 трлн теңге түсіруге болады, – дейді ол.
Экономикалық саясат Институты директорының айтуынша, болашақта Ұлттық қордың өсетініне сенім бар. Бірақ үкімет салық кодексін реформалап, көлеңкелі экономиканың үлесін азайтуы керек. Шын мәнінде, ең қарапайым әдіс – президенттің нұсқауы бойынша мемлекеттік бюджеттің шығындарын мүмкіндігінше азайту.
